Editor Picks


widgeo.net

Tuesday, July 26, 2011

SAVE THE ROOT


           Khawvelah hian hringfate hi hnam hrang hrang leh chi hran hran kan awm a, kan hnam a hrang angin kan tawng pawh a hrang a, kan taksa pianzia te, kan vun rawng te pawh a inang lo a ni. Tin, kan hnam ziarang te, kan inchei dan te, kan sakhaw biak dan te pawh a hrang zel a. Engkim siamtu hi awm ngeiin kan pi leh pute hun atangin kan ruat theuh awm e. Chu engkim siamtu Pathian chu kan tawng theuha kan lam dan pawh a inang lo hle a ni. Kan tawng theuha siamtu hming kan lam dan chu inang lo mah sela, chu mi mihring zawng zawngte siamtu Pathian erawh chu mithuhmun, pakhat a ni.
                                               
            Hetianga kan hranna chhan hi kan duh leh duh loh vang ni loin, min dintu Pathianin a duh dan ang tak leh, tha leh mawi a tih ang taka a din kan ni zawk a ni. Keini’n, ‘Min siam dan hi ka duh dan a ni lo,’ tiin kan dem thei lo. Pathianin min siam dan ang anga tawng hrang hranga kan lo lang chhuak te, vun rawng inang loa kan lo lang chhuak te, taksa pianze inang loa kan lo lang chhuak te, hnam inchei dan hrang hranga kan lo lang chhuak te, ziarang hran hrana kan lo lang chhuak te, sakhaw biak dan chi hrang hranga kan lo lang chhuak te hi siamtu Pathian chuan mawi min ti em em a, Ama mithmuhah chuan kan duhawm em em vek a ni. Mi thenkhate’n heng kan inan lohnate hi hrethiam loin, mahni hnampui ni lote hmuhsitna’n te, mahni hnampui ni lote relchhiatna’n te, hnam dangte ngaih theih lohna’n te, hnam dangte huatna’n te an hmang thin a; hei hi siamtu duh dan a ni hauh lo a ni. Pathian chuan  tu hnam mah duhsak bik leh thlei bik a nei reng reng lo a, siamtu lakah chuan hnam tinte hi kan hlut dan a inang tlang vek a ni. India rama chengte hi hnam hrang hrang, zeizia leh khawsak dan inang lo pui pui ni mah ila,  pangpar chi hrang hrang, rawng inang lo tak tak si, mawi taka an par chuai ang hi kan ni a, inang lo mah ila, unau vek kan ni tih hi i theihnghilh suh ang u. Inngeih dial dialin awm ila, pawn lam atanga min tichhe thei lakah pawh kan tangrual thei dawn a ni. Hnam tinte hi inngeih loa kan awm chuan inremna a awm thei dawn lo a, muanna a awm thei lo ang. Pawn lam atanga min tichhe theitu an lo awm pawhin kan tanrual theih loh chuan kan tlu sam dawn si a. Kan inngeiha kan tanrual tlat erawh chuan tumahin min tichhe thei lo ang a, kan ding nghet tlat thei dawn a ni. Hnam tinte hian tanrual kan mamawh takmeuh a, i tangrual ang u.

Monday, July 25, 2011

ZOFATE TANA CHATUAN BUNGPUI


            Kan hriat fo tawh thin angin kan pî leh pûte chuan Khampat khuaa an awm laia an chhuahsan dâwn khân Bûng an phun a ni tih a ni a. He Bûng hi a hming pawh a thang hle a nih kha. Tun thlengin keini chhuan tharte bengah pawh a la ri fo a ni. Khampatah chuan Luahpuia chu Lal a ni a. Zo upate hla hluiah pawh,
                                               
            “Chhimah Lêrsia, hmârah Zîngthloha,
            Luahpuia’n Lênbuang a phun,
            Thlangah Pualhrângin tlân e,”
tih a ni reng a ni.

            Kan sawi tawh angin pîpûte’n an chhuahsan dâwn lai vel khân Luahpuia chu Khampatah hian Lal a ni a, hlaah khian Bûng phuntu angin a sawi nain, a lal laia ama thupeka Bûng hi phun a ni a, a phuntu tak zawk chu Zâwlnei Pu Haa a ni. Hlaah bawk heti ang hian an châwi a,
                                               
            “Ka Phunbûngpui dâwi âi ka sânna,
            Mi khawih loh, sa khawih loh tein,
            Thangin lian la, Khuanu hualin,
            I ţangzârin piallei a zawm tikah
            Seifate’n vângkhua rawn din leh nang e,”
tiin.
            Tichuan, Khampat khua chu Bûng an phun hnu chuan kum zabi 15-na bâwr velah khân thlang an tlaksan ta a; kum 1941 aţang khân Zoram khawthlang lam aţanga lo chho lehin luah leh tumin hma an la ţan leh ta a; bawk te khawhin chak an dap khawm leh ţan ta a ni. Chutih lai chuan Bûng chu a zâr a tliak a, a zik ziding chu tliak lehin a uai ta sulh mai a ni. Chu mi hmutute ngaih chu a ţha ta vak lo a, Kâwl puithiam pakhatin a hrilh dânah erawh chuan, “He Bûng hian in awm loh chhûng zawng khân in ai awhin a lo ding a, tunah chuan nangni in lo lan leh tawh avângin awm chhan tûr a nei tawh lo a, a dam reng hi a ţul tawh loh avângin heti ang hian a awm mai a ni e, engmah ngaih \hat lohna tûr a awm lo e,”  tiin a hrilhfiahsak a ni. Kan pîpûte hlaah bawk chuan,
                                               
            “Bûngpui a ţang bal e, a zik a thîm reng e,
            Mi lai kan ţâng bal e, laikhum a ţhing reng e,”
tiin a lo sawi tawh bawk a ni.

            Chuti chuan Bûng zâr chuan lei a han khawih meuh chuan Zofate chuan Khampat khua chu an rawn luah leh ta a, an han luah fel leh meuh chuan Bûng chu a lo tlusawp a, a thi a, a zungte chu ram kâng chuan a kâng tel a, a mut ral ta vek mai niin an sawi a ni. Zofate chuan Khampat khua an luah hmasak lai kha chuan engkim siama dintu Pathian tak chu an bia a, Chung Khuanu, Khawzîng Pathian hnenah inthawina urhsûn takin an hlân ţhîn a, bawhchhiatna avânga sual thupha chawi a ngai ve lo a, an nî tin nuna Pathian laka tihsual palh an neia an inhriat erawh chuan thupha chawina chu an nei ve a ni thei e. Eden bawhchhiatna vânga thupha chawi leh ngaihdam dîl erawh a ţul ve lo a ni.

            Bûngpui kha a dam ţhat lai khân nasa takin zâr a chhuah a, zâr tam tak a nei a, a rahte chu chunglêng sava te, hnuaia ramsa te leh Khampat bula luang lui sangha te chuan eiin a zâr an lo zo ţhîn a ni. Khatih laia Zofate Sakhua pawh chuan zâr tam tak neiin nasa takin a lo pêng a, hnam hrang hrangte chuan ţawng hrang neiin Sakhaw biak dân hrang hrang an nei a, nimahsela a tâwpa a insuih khawm lehna chuan Pialrâl vek a kawh si avângin an Sakhua chu zâr tam tak ni mah se a kungpui chu pakhat chauh a ni. Bung zarin lei a han khawih hnua Zofate’n Khampat an rawn luah leh meuh chuan Eden bawhchhiatna avanga sual thupha chawi ngaia inhriatna an lo nei ta a, Zo Sakhaw tak aiah ram dang pathian, mihring Isua chu an lo be ta tlat mai a nih chu. Zofate nun chu a lo va dang ta em!

            He Bung hi a han thi a, ram kangin a kang tel a, rei tak a mut vung vung a, a zung nen lam a mut ral vek mai nia an sawi lai leh, Zofate’n Khampat an luah leh tawh avanga he Bung hi a din ve reng tul tawh lo anga an sawi lai hian, kha Bung hmasa awmna hmun ngeiah khan Bung dang a lo chawr leh a, a lo zar leh ta de du mai a, a zar atanga far thlain leiah zung a han kaih lehna tak chu, “A tiang,” an ti a ni. Thenkhatin ti tia an sawi dan phei chuan, “Tuna Bung thar lo awm lehah hian a hnah zawng zawng hi hmeichhe naupang inkhualtelemin hnaha em lem an khawr anga a inkhawr chhuah vek hunah chuan heng lai ram bial thuneihna zawng zawng hi Zofate kutah a awm dawn a ni an ti a ni.

            Bung hmasa chu kang ralin a zung nen lam mut ral vek mah sela, awm tawh lo vang vang tura ngaih a nih laiin a hmunah ngei chuan Bung thar a lo awm leh a, zar tam tak a chhuah leh ta tlat mai le! Hei hian eng nge min hriattir a tum le? Khampat khua luah hmasatute leh khatih hun laia Zoram khawvel luahtu Zofate ang loa Khampat khua leh tuna Zoram khawvel rawn luah lehtute chuan an pi leh pute Pathian tak, Khawzing Pathian aia ram dang mite pathian Isua an biak tak avangin an Pathian tak Chung Khuanu chuan Bung hmasa uiawm taka ral ta riai riai chu a ral hlen a phal ngang lo a, Zofate tan Bung thar min rawn pe leh ta a ni. Chu mi Bung chu a zar leh ta de du mai a nih chu. Zofate Pathian Chung Khuanu chuan Zofate Sakhua, Kristiannain a lem zawh tawh avanga ral ta riai riai chu a boral hlen a phal lo a, Zofate sakhaw tak ngei kha tungding leh turin keini Nunna Lalhnamte hi min rawn din leh ta a ni. Tunah hian Zofate tan chuan Hnam Sakhaw Tak, Chatuan Bungpui chu a lo ding tan leh ta. Tunah zawng zar pawh a la nei tham rih lo a, hnah a chhuah dawn tan chauh a la ni. Chu Bung tiak tir te chu chawm a tithang lian zel turin a thawktute chu tlem hle mah sela, a dintu Nunna Pathian Khuanu chuan engmah lo maia hlamzuihtir leh mai zawng a phal dawn hauh lo a ni. Chu mi enkawl tur leh tithang lian zel tura chawm nungtu turte chuan an lo chawm puitling thei ta a nih pawhin mahni lam indah sanna a awm thei si lo. Mahni lam lo indah sanga, ka tih theih tak emaw lo intitute chu an tlawmin an ral zel zawk dawn si a.
                                               
            He Zofa hnahthlakte tana ding, Zo hnam Sakhaw tak Chatuan Bungpui hi a dintu Chung Pathian, Khuanu chuan a mi rinte hmangin a enkawlin a chawm reng tawh dawn a, a thang lianin zar te a chhuah ang a, Zamanhmawng thing lo thang lian zelin a kianghnaia thing dangte a zem a, a zem hlum zel a, thing dangah a kai zel a, a tawpah amah chu a ding ta luah ang hian, he Zoram chhunga Zofate, ram dang pathian, mihring Isua zuitu zawng zawngte chu a la zem ve ang a, a zem hlum vek hunah chuan Zo Sakhua, Chatuan Bungpui chu amah chauhin a la ding ve luah tawh dawn a ni. A ruattu Chung Khuanu, Khawzing Pathian chu a chak em avangin ram dang pathian chu hnehin a la awm dawn a ni.
                                               
            “Hruaitu rinawm ber Nunna Lalhnamah
            A thla a muang ta, kan tlang ram mawi hi;
            Zo nun parah kan vul ta Lalhnamte,
            Chatuan daih tura Paa chhuak kan ni.”

Friday, July 22, 2011

I RAM HUMHALH RAWH

Kum 2010 kan han chuangkai a, khua a thal reiin mau a lo tam tawh bawk nen, ram a ro vawng vawng mai si a, ram ngaw lah chu kan nei chau ta em em mai bawk si a. Ram lah chu a kang duh em em mai a, a kang chhe nasa ta hle mai, a va han uiawm teh reng em! Kum 2009-ah khan ram a kang nasa hle mai a, khati tak maia ram kan tikang ta duai duai mai kha tihpalh thil chu a ni zozai tawhin ka ring lo a ni.

            Kan ram, Mizoram leh a chhhunga awmte hi humhalh a tulin a pawimawh ta takzet mai a, a chhunga cheng mipuite hian mahni ram hmangaihna thinlung kan put tlan theihna turin engtia hmalak tur nge ni ang tih hi beng sika ngaihtuahin, mut mawh hnar mawha neih a tul ta a ni. Ral atanga ram zau tak mai a han kang a, a han alh eng duai duai mai ka han hmuh phei chuan rilru a na vawng vawng a, a pawi lutuk a, a pawi takmeuh a ni. Ramsa a kan hlum tel thu ka han hriat tel meuh phei chuan rilru a na lehzual a ni. Kei Ramsa a kan hlum tel thu ka han hriat tel meuh phei chuan rilru a na lehzual a ni. Kei ringawt chuan han tihngaihna vak ka hre ve bawk si lo a, ka tih theih tawk chu ziaka chanchin bu lama chhuah mai chauh hi a ni rih si a; tin, ka len velnaah leh khawi lo kalna hmunah te chuan ram tihkan pawi thuizia hi ka theih ang ang chuan ka han sawi uar ve ngial bawk a.

            Tun lai mi tam tak zingah hian mahni chenna ram hmangaih nachang hria leh duat nachang hria hi engzat tak awm ang maw aw? Kristian nia kan inchhal hnu hian kan Zoram kan hmangaihna hi a nep ta tial tial em ni ta mai le, tiin a ngaihtuah theih rum rum pawhin ka hria a ni. Thing leh mau te lah hi kan nawm kan makin kan sat chhiain kan kit thlu duai duai reng mai bawk si a, eizawnna atana kan hman avanga kum tin vah thluk a ngai ziah mai mah tih nak alaiin, ren lo baksakin tul mang hlei loah pawh kan sat thlu mai mai duh ta bawk si a. Kan pi leh pute kha chuan an sakhuana avanga an puithu em em laia thing leh mau kih thluk a tul tlat chung pawh khan, seluphan(se lu tarna ban) bula dah tur talhkuang atana thing an lak dawn pawhin puithiam hoin an kal a, an thing kih tur an kih dawn khan kel lu ro kha puithiam chuan a han sik hmasaktir a, chutah an kit thlu ta thin a, ‘Kha, kan nun chhiat leh kut hlei vanga kit che kan ni lo e, ka kelkhawthangin a sik thluk che a ni e,’ an ti thin a; chuti ang chuan tul lo leh ho mai maiah engmah an kit thlu ngai lo a ni. Sailo lal lai hunah te khan(hmun dang Sailo lalram kher lo Zo hnahthlak lalram dangah pawh a ni ang), ram tikang an lo awm chuan a tikangtu chungah chuan hremna an lek ngei ngei a, salam chawitir emaw an ni thin.

            Tin, an eizawnna avanga lo tur an vah thluk pawhin ram tihkan palh an hlau em em mai a, an hal dawnah meilam uluk em emin an sial hmasa te te a, an hal chauh thin a ni. Ram a lo kan palh pawhin a hre hmasa sa kha ram kang thelh turin an tlan nghal vat thin a, tlangau tirh kher nghak loin ram kang chu an thelh mit vat vat zel thin a ni. Tunah chuan ram tihkan hi a pawi tih nachang pawh kan hre lo em maw ni! Mahni khaw ram kang duai duai lai hmu reng siin, tlangauin ram kang thelh tura a tirh pawha chhuah tum reng reng lo hi mi engzat tak awm ang maw le aw? Lo emaw, huan emaw hal dawn pawhin, thatchhiat chhuanlama meilam sial hmasak tul lo tia hal ta mai mai kan tam hmel tawh tlat. Meilam sial hmasa ve tam tak pawh hian ti tha peih tak tak loin, a run dalah chauh kan ti ve hni hne chauh mai a an hmel tlat bawk  Tu tuteemaw phei chu a pawi turzia ngaihtuah hauh loa rampalailenga chhuahvah paha hnim ro hmuh apiang lo hal ta mai mai duh pawh kan tam ta mai a ni. Mawlna hian mihring hi a va lo dah hniam thei dawn tak em! Rilru a nain he mi kawngah chuan pi leh pute hun lai kha a ngaihawm rum rumin ka hre thin a ni.

            Nungcha humhalh duhna rilru pu miah lote hi kan ramah, Zo hnahthlak zingah hian engzat tak awm ang i maw aw ka ti thin. Kan pi leh pute hunah kha chuan sa kah tulna tam tak a awm ve a; khual thate chawhmeh tuihnai han hlui ve te an lo duh a, kut ni vang thlaah sa hmeh theuh an lo mamawh ve bawk a. Tin, sakhua avanga an puithuna chuan thih hnua an thlarau Pialrala nuam taka a awm theihna tur beiseiin thangchhuah nu leh pa nih duhin sa kah tur chia ruatte chu kah kim ngei an duh a, a aihna a la ngai leh a. He ti ang an ni chung pawh hian tul lo leh ho mai maiah an nawm an makin sa kah mai mai an ching ngai lo a ni. Nungcha sawisak te lek phei chu an duh lo em em a, chu ti ahnehin an lo hal avanga mei alh hlaua ramsa tam tak lui lam pana tlanchhiate hi an khawngaihin an lainat a, lo chan khalha lo kah te an remti ngai hauh lo a ni. Tun laiah chuan heng lo hal leh ram kang hlaua lui lam pana ramsa tlanchhiate hi lui lam atanga lo tlan khalha lo kah te an ching hle mai a, a pawi khawp mai a, mawlna a ni, mawlna.
            Kan pi leh pute hunah kha chuan he ti anga lo an han hal te hian nungcha tam tak kang hlum ve turah an ruat a, chuvang chuan lo hal tukah thlaichi ling turin an feh chhuak ve nghal ngawt ngai lo a, ‘Kâng râl nî,’ an ti a, chu mi nî chu nungcha kâng hlum tam takte sûnna nî atân an hmang a, nilêngin awm nî an kham thin a ni. Chu mi nîa feh chhuah luih chu a tha lo a, lung lum te, thing kâng bung tlu te a awm duh a, vânduaina a awm duhin an sawi a, feh chhuah chu thiang loah an ngai a ni. Tin, chu mi nî atanga a tuk thum tukah chuan âr te an keng a, puithiam hoin ram lamah kâng râl inthawina hmang tûrin an kal thin a. Puithiam chuan,

            ‘Chibai..., Khawzîng aw, Pathian aw,
            Ka âr ngo/âr hâng hi lo chhâng ang che;
            Kan nun chhiat vâng leh kut hlei vâng a ni lo e,
            Kan eizawnna avângin chung lêng thla khawngte leh
            Leia fuliafate  kan râl palh a ni e,
            I hnenah thupha kan rawn chawi e,’

tiin ar chu a talh thin a ni.
                                               
            Tin, buh seng a lo hun a, khuang vawi thum chawi tawhte chuan an lo muala buh tha lai chu a mual chawpin nungchate ei atan an hlui a, a mual pumin lak lohin an dah thin a ni. Chuti anga tih chu Chung Khuanu lakah buh leh bala malsawm dawnna leh hmuingilna a ni an ti.

            Kan pi leh pute’n kan ram an lo hmangaihzia hi chik taka ngaihtuah chungin kan ram tan hian eng nge ka tih ve theih ang tih hi kan inzawhna ni fo sela a va tha em! Ram tikangtute pawh hi hriat chian an nih chuan man chhuah a, an phu tawka hremna pek ngei ni sela a tha ngawt ang. Kan sawrkar chak tak pawh hian kum thar leh tur atan hian hmalain ram ngaw kan neih that leh theihna turin leh,an ramah nungcha chi hrang hrangte an lo tam leh theihna turin zirtirna tha tawk pek pahin dan khauh tak siam sela, chu dan kengkawh tur chuan a thawktute lam pawh indaih thei turin buatsaih thei sela a va duhawm dawn em!

            Kan pi leh pute khan ramhuai te, thing bul leh lung bul te bia angin kan lo puh thin a, Sapho dawihlo kan ei vang mai a ni a; ramhuai chu mihringte tinatu leh mihringte chunga harsatna thlen thintu a nia an hriat  avang chauhin an hlau a, mihringte an tihbuai lohna turin leh harsatna thlen tawh lo turin a changin tlawn lungawi an tum a, a changin vau chhuah an tum a, inthawina te an hlan thin a ni zawk. Judaho pawhin ramhuai tam tak awmin an ring ve tho a, chungte chuan mihringte an tina thin a, mihring kawchhungah te lutin mihringte chungah harsatna an siam thin niin an hriat ve tho kha. Saphoin ramhuai leh thing bul, lung bul bia angin min puhsak mah sela chuti ang an be awzawng lo. Sapho khan min hmangaih tak tak emaw i ti lo ang u, min hmangaih tak tak lo a ni. Hawrawp A  Aw B min pek pawh khan an han zirtir a, an thiam hnuah chhiar an zirtir leh a, “Mingo an fing ber a, an huai ber,” tih thu te kha anmahni hnam(Mingo hnam) ngaihsan dan min zirtir leh fang a lo ni a, kan hmasawn tak tak chu an duh hauh lo.

            Kan pi leh pute chuan SAKHUA an lo nei ve reng a, Judahoin, “Jehova,” a, tih chu an Pathian chungnung berah an ruat a, a hnuaiah chuan vantirhkoh tam tak awmin an ring ang bawk khan kan pi leh pute chuan Chunga Pathian chu an bia a, a hnuaiah chuan Khuanu te, Khuavang te, Lasi te, Vanhrika te awmin an ngai a, chungte chu malsawmna thlen thintute niin an ruat ve thin a, an be thin a ni. Kan pi leh pute chuan engkim siama dintu Pathian tak ngat a ni an biak ve ni. Judahoin an Pathian biaknaah serh leh sang an ngahin an puithu em em thin ang bawk khan, kan pi leh pute chuan an Pathian biakna kawngah khan serh leh sang an ngahin an puithu hle thin a ni. Pathian tak, “Chunga Pathian” an biakna avanga serh leh sang an ngah leh an puithu em emna chuan an tu leh fate a kaihhruai tha a, chuti anga an tu leh fate puithunaa an enkawl seilente chuan tleirawl sual pawh an nei ngai hek lo. An puithuna chuan a thunun tlat avangin an lo puitlin thlengin nun dan mawi leh duhawm chu an rawn nun chhuahpui ta a ni. Tun lai anga mi sual leh hnawksak, chhungte tibuai leh timangang an awm ngai lo. A ram pum huapin mi pahnih emaw sawi tur tinga an lo awm a nih pawhin chuti ang mi chu pasalthahoin an zilh a, an sim loh chuan, “An chu thlah tam hmain tihhlum tur,” an ti a, tumah mi sual an awm tam hman ngai lo.

            Tunah chuan, “Kristian tamna ram,” kan inti a, kan induhin kan indahsang a, Sap kan ngaisang a, kan pi leh pute mawlna leh an puithuna kan hmusit a, puithuna atthlakah kan puhsak lai hian, Kristian zirtirnaa lo thangliante zingah hian sualna chi hran hran a va tam ve le! Puithuna atthlakin a kaihhruai ve loh kan tu leh fate hian khawtlang an va tibuaiin chhungkua an va timangang nasa ta ve le! Kristian naupangte hlir a ni lo em ni laiking ni lum ai lai inthemthiam ching thinte kha? Kristian nula leh tlangvalte hlir a ni lo em ni rukrukl te, tualthah te, uire te, ruihhlo te thinte kha? Kristian mi hlir a ni lo em ni khawtlang leh chhungkua chawhbuai ching thinte kha? A nih loh leh, “Sualna tihpun a la nih tur thu ziak a ni reng alawm,” tih chu kan chhuanlam leh mai dawn em ni? Kristian thurin buah chiah hian sualna tihpun a nih tur thu ziak a ni a, a pung ta zel reng bawk a, Kristian tamna ramah hian sualna chi hran hran a tam bik zel reng a ni, kan sawi seng lo ang.
                                               
            “Chanchin Thain kan ramah ramhuai a um bo ta,”

tiin kan sa tlut tlut thin na a, um bo ahnehin a tam tual tual zawk a ang tlat mai. Chuvangin he kan ram, Kristian state ve hi Nazaret Isua tehkhinthu sawi nen kan inang chiah zawkin a lang. Isua chuan, “Ramhuai bawlhhlawh chu mi kawchhung ata a chhuahin, chawlhna zawngin tui awm lohnaah te a vak a vak a, chawlhna reng a hmu lo a. Tin, ‘Ka chhuahna inah khan ka va lut leh mai teh ang,’ a ti a. A va kal chuan chu in chu ruaka, phiah faia cheimawiin a hmu a. Chu veleh a kal leh a, amah aia sual zawk ramhuai dang pasarih a rawn hruai a, chu inah chuan an awm ta reng a. Chu mihringa awmze hnuhnung zawk chu chu a hmasa ai khan a lo tha lo ta zawk a ni,” tih thu a sawi a ni.

            Chuvangin keiin ka tehnaah chuan puithuna atthlak nia kan lo ngaih tawh thin thununna hnuaia Zofate an awm lai khan an nun dan a thianghlim a, a mawiin a duhawm a, sualna a awm lo a. Khawtlang tana mi hnawksak an awm ngai lo a, chhungte chawhbuai ching an awm lo a, an taimain an intodelh a. Miin ka neih hi ring sela, mi neih sa ei chu a zahthlak, tih hi an rilru puthmang a ni thin. Tunah chuan Kristian tamna ram invuah hialin kan changkang a, kan intifing a, mahse sualna a tam a, dawihlo ching kan tam a, chhungkua leh khawtlang tihbuai ching kan tam a, kan dawihzep a, kan thatchhia a, kan intodelh hek lo a, mi chawmhlawm ni chungin kan intichangkang ve ringawt a ni ber mai. Mahni thawh chhuah sa ei tum loin mi thawh chhuah sa eia inchheklen kan tum a, mi neih ei ila, thawk mang loin Sawrkar ta ei ila, tihna rilru pua eiruk ching kan tam ta si. Thlahrang leh ramhuai hlau a bang chuang si lo a, hlauh loh ahnekin sa hlauhawm a bo tawh hnuin hlauhawm a pung tual tual zawk si.

            Kristian ni chunga zawlnei Isaia sawi, “Tlang thianghlim, intihnatna reng awm lohna thlen tumte hi “Milem bia,” tia kan hmuhsitte hian intihnatna reng awm tawh lohna tlang thianghlim chu min thlen khalh tep chu a ni e. Ram ngaw thiata ramsate leh savate kan la veh chhung chuan Tirhkoh Paula sawi, thilsiamte’n Pathian fate lo lan hun nghakhlel taka an thlir, “Pathian fate,” a tih hi chu kan la ni lo tih a chiang hle a ni, kan hnenah thilsiamte an zalen loh em em danah hian. “Ngai teh u, Pain min hmangaihna chu a va nasa em! Pathian faahte min vuah tak hi,” tih thu Johana lehkhathawna mi hi chhiar chhiar mah ila, a changtu kan la ni phak lo tihna a nih chu!

Thursday, July 21, 2011

MIZO SAKHAW DIN THAR LEHNA KAWNG

Kan hnam sakhua, Mizo sakhaw din thar lehna kawng sawi tur hian a hmasain engnge kan mamawh? engtianga kalphung siam tur nge? eng chu nge sakhua a nihna tak tak leh a lanchhuahna te chu? tih te hi kan ngaihtuah fo a ţul awm e. Hetianga kan han sawi mai hian Chung Khuanu a nunna kan neih na thu lama fiah lohna emaw, Khuanu nen kan inkara buaina lam emaw a ni lo. Chu sakhaw tak chu mimal pakhat emaw, mi tlemtein emaw a an hriatthiam theih leh an nunpui theih, tlemte  hnena pek leh a inpuanna bik chauh sakhua leh Pathian thu ni lovin chu sakhaw vuantute zawng zawng thunun zo, hriatfiahna tak tak an neih hma pawh a an nun humhim zo leh kaihruai tha zo sakhua leh Pathian thu, kalphung tha leh dik nei sakhua chu kan din chhuah a, hnam mipui hnena kan tuh a, hman nghal theih leh a kawng kal zawh nghal theih tura kan siam chhuah hi a tul tak meuh tawh a ni.
                                               
            Engvanga hetianga sawi ta mai nge kan nih? Pathiana kan nun thuah lah kan fiah em em in, hnam thutlung Pathian thu a nihna lah kan tlangau aţangtein kan hrefiah em em si a? kan ti maithei. Mahse a chhan chu sakhaw hrang hrangte hi han thlir ila, a bikin Mizoram sakhaw kohhran hrang hrangte hi han thlir ta ila. Za a za deuhthaw Kristian an ni a, Mizoram chu Kristian state ti khawpa hriat lar a ni. Chutah Kristian zirtirna te chu han en leh ila, nun kaihruai tha zo khawpa tha zirtirna thu te a lo ni ve leh hlawm si a. An zirtirna hi a tak takin nunpui ta sela Zoram hian heti em em hian chhiat a tawk lovang. A chhan chu Kristian ram, ram kalphung tha leh dik, a zuitu hnam mipui tha leh dik tak tak te pawh an awm ve tho. Mahse chu an zirtirna tha tak si chu an kalphungin a zir lo nge an nunpuiin, an that pui thei si lo. That pui chu sawi loh anmahni mai bakah, ram leh hnamin a chhiatpui zawk a ni si a. Thatpui tura an beih nasat dan te han thlir ila, thatpui a, a nihna ang taka nunpui theih a, ram leh hnam siam that nana hman chu an duh ve em em tih chu an beih nasat dan atang hian a lang tho si. Mahse an thei si lo. Engnge a chhan ni ang le?
                                               
            Kan hnam sakhua nih loh vang a ni kan ti liam awm e. Hei hi chu a bulpui ber chu a ni ngei mai. A chhan chu an sakhaw thil zawng zawng chu Israel ramah a awm a, sakhuana an hman chhuah dan leh Pathian thu an dawnsawn dan leh sakhaw kalphungte chu Israel leh sap ram kalphungah a awm a. An sakhaw lehkhabu ah te kan ram leh hnam enkawlna tur leh kan hnam thil engmah a chuang ve lova, mahni hnam hmangaihna atangin Pathian a hmangaih theih lohva, kan hnamzia leh nihna hmangin Pathian thu lah a awih theih hek loh. Pathian mithianghlim, Pathian pasaltha ni tur chuan kan ram leh hnam thlawh khûm a khawi ram a mite emaw tana nun hlan ngam te a tul tlat si a ni. Chuvangin an sakhuana leh an kalphung atang chuan kan ram enkawl that theih a ni lova, kan hnam hi Pathain thuin hmangaih theih a ni hek lo. Kan hnam nun chu dikna, rinawmna leh tlawmngaihna in tuam vel mah se Kristianna atang chuan kan hnam sakhua leh zia zawng zawng te chu ram thim, Setana lalna ram a ni tlat a ni.
                                               
            Tichuan a chunga kan sawi atang khian sakhaw inzirtina chu tha hle mah se a kalphung leh sakhuana hman chhuah danin a zir chuan si loh chuan mi zawng zawng huap, hnam nun pumpui tana thatpui theih a nih loh zia chu kan hrethiam mai awm e. A nih leh hnam sakhua vuantu inti te chu kan lo lang ta chenga. Kan thu leh hla lah chu tha em em mai, ram leh hnam damna tling, a hmu fuh veka te tan chuan mihring nun kaihruai tha zo zirtirna tha a ni takmeuh mai. Amaherawhchu keini pawh hi kan ti teh ang. A tute emaw tan chauh a nunpui theih, thatpui theih leh hriatthiam theih kalphung hi a la ni ve em aw tih hi kan ngaihtuah ngai em? Mizo sakhua chu mitlemte te tan chauh ni lovin hnam pum pui leh a sakhua vuantu te zawng zawng kaihruai tha zo leh chhandam zo a ni a. An hrechiang emaw, hrechiang lo emaw an sakhuana chuan a humhim zo a , nunphung tha lo lakah a te ber atanga a lian ber thlengin a hum zo a ni si a. Chutiang sakhaw dik leh kalphung tha nei let leh tura hmalak chu Lalhnam, Mizo sakhua tundin leh tum te kalphung, hmalak dan leh hawi lam hi a ni ve tawh em tih hi inzawt ta ila; kan nitin khawsak phung; kan inthenawm khawvenna leh hna kan thawhna kawng tinrengah te, kan thil chin duhdan zawng zawngah te, sakhua kan hman dan kalphungah te, pawl kalphung kan rem dan leh pawl tana kan tha leh zung kan pek dan zawng zawngah te hian kan sakhaw tanna kan inpekna leh kan sakhua kan ngaihdan te, kan sakhuain kan nuna nghawng a neih dan te chu chiang takin a lang thei awm e. Tuna kan kalphung leh hmalak mek dan en hi chuan chu kan sakhua chuan kan nunah nghawng tha a nei tlemin Mizo sakhua tundin leh duh tak takna chu a la awm meuh lo em mi aw? tih theih niin a lang. Inlehsan theih leh pemsan theih sakhaw kalphung kan la keng tlat a, sakhaw dang vuantute thiltih ropui deuh leh lar deuh te a lo awm emaw, keimahni pawl(society) thila lungawiloh deuna te kan neih emaw in tamtak chuan sakhaw dangah kan inlehsan leh mai thin. Pawl/kohhran danga kan inleh hian keiniah chuan kan sakhua thlengin kan phatsan a ni si a. Lal thu an la hmu chiang lo emaw, hriattir an la ni ve lo emaw kan tih leh mai thin dawn em ni? A ni thei lo. A hma lama kan sawi tawh ang khan hnam sakhaw diktakah chuan an hrechiang emaw, hrechiang lo emaw, a kalphung thatna leh dikna khan an sakhaw laka an nun peng bo tur kha  a humhim zo ngei ngei tur a ni. Chu chu thil awm thei a nih zia chu chu kan pi leh pu te hunah khan kan hmu thei tlat a ni. Anni chuan sakhuana/Pathian thu hi a sawi a sawi vak vak leh haw hawin an kalpui ve lova, an inkaihhruaina a ni hek lo. An inkaihhruaina tak tak zawk chu puithuna, serh leh sang, thiltihin a ni. Tuna kan sawi lar em em ‘nun’ nihna hian a ni an inkahhruai ni. “Hriatitir i nih hunah ila hre thiamin i nunpui ve mai ang,” tih lamin an inkaihruai lova, “Hei hi chu tih tur a ni lova, a thiang love” emaw, “Heti hian tihtur a ni e, malsawmna a ni” tiin an inkaihruai vek zawk a. Chu chu puithuna a ni a, serh leh sang, thiltihin an chilh leh thlap thlap a, an palchhe ngam ngai lova, tuma palchhiat chi lah a ni hek lo. Palchhe lui te tan chuan an khawvel chu tuarnain a khat tlat a ni. Chu hnam nun, sakhaw kalphung chuan ‘Zonun zemawi’ hi a siam chhuak tlat a ni.
                                               
            Tichuan thil lang chiang tak chu Kristian zirtirna tha tak chuan kan hnam a siamtha zo lova, siam tha zo lo mai ni lovin hnam nun tichhetu a ni zawk tlat. Ka hnam thil a nih loh avangin. Chutah Lalhnamte thuthlung leh zirtirna tha em em mai, hnam hnuk khawih phak, ram leh hnam damna tling, hnam sakhaw tak thuthlung leh zirtirna tling phak pawh chu a nawlpuiin kan la thatpui hleithei lova, kan nunah nghawng tha a la nei hleithei lova, kan la vuan nghet hlei thei lova, kan la pemsan zauh zauh reng mai chu a nih hi! Hei hi engnge a chhan kan zawn chhuah a kawng tha zawk kan dap vat loh a, tuna kan kalphung ang renga kan kal hi chuan Mizoram Kristian kalphung ang bawk hian zirtirna tha tak nunpui hleih theih si lovin haw haw sakhuaah kan lut leh ang a, kan ram leh hnam tuarna hian dam ni hmel a hmu chuang lovang.
                                               
            A nih leh engtin nge ni ang? Hetia kan sawi avang hian tuna kan kalphung zawng zawng hi paih vek tur tihna em ni? Ni love. Kan mimal nun mai bakaht tuna pawl kan nihna zawna kan hmalakna hi nasa zawka kalpui zelin kan sakhaw thuthlung leh zirtirna te hi nasa taka inhrilh a, inzirtir chungin sakhuana tak tak zawk chu mimalah, chhungkuaah, hnamah puithuna, serh leh sang, thiltihah a lantir tur a nih angin Mizo sakhaw kalphung, kan pi leh pu te hunlaia a kan hmuh tawh ang khan kalphung hi kan rem chho zel tur a ni. Vawilehkhata tih vek theih a ni lo. Amaherawhchu hemi lam hawi hian he pawl(Nunna Lalhnam) hian he hnam hi ke a pen pui hret hret zel tur a ni. Serh leh sang leh puithuna tel lo hi chuan mihring nun hi a kal ngil rei thei tak tak ngai lo tih chu kan hnam kal tawh dan atang hian chiang takin a hmuh theih a ni. Pemsan theih sakhua kan neih tak hi!
                                               
            Chuta kan hriat tur pawimawh hmasaah chuan pawl nihna awmzia leh sakhuana hi kan hre hrang tur a ni. Tuna kan inzawmkhawmna pawl Nunna Lalhnam pawl hi va sakhuapui chi a ni lova, sakhuana lah a ni hek lo. Hnam sakhaw a dinchhuah theih nana thawk tura pawl inthlungkhawm(society) mai kan nihna hi kan hrechiang tur a ni. Tichuan he pawl tana kan thawh nasat leh nasat loh a te, kan inpek dan a zir zel te in pawl thiltum hlawhtlinna leh hlawhchhamna chu a innghat zawk a ni. Chuvangin chu pawl chakna tur leh a thiltum hlawhtlinna tur chuan theihtawp kan chhuah zawk tur a ni. Chutiang ang rilru kan put phak phawt chuan he pawl hi lo kehchhiain, pawl kalphungah lungawi lo mah ila, kan sakhuanaa banna tur leh pemsanna tur engmah a awm ngai lovang. Pawl kan sakhuapui tlatna hian sakhua min phatsan tir a, hnam min phatsantir zawk thin a ni.
                                               
            Kan sakhua, Mizo sakhua nihna tak leh a lanchhuahna tak zawk chu mimalah, chhungkuaah, ram leh hnamah a ni zawk a ni. Tichuan kan sakhua chu mimal sakhua, chhungkaw sakhua leh ram leh hnam sakhua a lo ni tihna a nih chu. Thilnung tinrengte hi Chung Khuanu’n awm tura a dinte an ni a. Nihphung nei vekin a din a. An nihphung tur ang taka an awm theih nan nunna a pe a. Chu an nihphung anga an awm a an nunna chu siamtu Chung Khuanu nena an inzawmna an ‘sakhua’ chu a ni. Chutiang chiah chuan mihringte pawh kan ni. Mihring ni a a dinte chu thilnung dangte anga tla darh mai mai lova, inlungrual tak leh thilsiam dangte tana chawlhna tlinga ding tura a dinte kan nih avangin hnam niin min siam a. Chenna ram min pe bawk a. Chenna ram leh hnam mil zel chuan nihphung leh zia min pe vek bawk a ni. Chu hnam nihphung leh zia anga hnamtinte kan awm a, kan parchhuahna zel chu siamtu Khuanu nen kan inzawmna leh kan in biakna ‘sakhua’ chu a lo ni leh ta a. Chu siamtu Khuanu min pek  kan hnam zia leh nihphung anga kan awm reng a, amah siamtu Khuanu chu kan hriatrenga, hnamtin hnena a pek a thuthlunga kan din reng theihna turin hnamtinte chu kan hnamze mil zelin serh leh sang, puithunain min thuam vek a ni.  Chutiang zawng zawng khaikhawmna hming leh nihna chu ‘hnam sakhua, hnam culture’ a lo ni ta a ni. Chu hnam sakhua/culture hawisana, bawhchhhe hnam a piang chu hnam dazat, hnam boral an lo ni thin. Bawhchhe lova, an changkan dan ang leh an hmasawn dan ang mil zela tihmasawn a, her rem thiam hnamte chu hnam ropui an lo ni thin a ni.
                                               
            Tichuan kan hnam sakhua chu mimal sakhua, chhungkaw sakhua, ram leh hnam sakhua a nihna  ang taka hungchhuak leh tur pawh chuan a nihphung leh awmzia te kan zir ngun peih a kan hmalakna zel tur te kan hriat chian a kan ngaihtuah fo hi a pawimawh hle awm e. A tlangpui i lo thlir leh teh ang.

1. Mizo sakhua chu mimal sakhua a ni. A hmalama kan sawi tawh ang khan Siamtu’n nihphung leh zia min pek ang te zawm a, nunpui reng thei tura min pek hmanrua serh leh sang leh puithuna chi hrang hrangah chuan mimal hman chi, chhungkuain a hman chi, chi bilin a hman chi leh hnam pumin a hman chi te a awm thliah thliah a. Chuta mimalin a hman chi ang te chu kan hnamin a lo hman tawh angin kan thuthlung ang mil zawng leh kan khawvel hmasawnna leh eizawnna te, nunphungte nena inhmurem thei zawng zela kan hman chhuah leh mai hian hnam sakhuaah kan ding a, kan nihna kan nunpui mai a lo ni.

2. Mizo sakhua chu chhungkaw sakhua a ni. A hmalama kan sawi tawh angin sakhaw tak, sakhaw kalphung dikah chuan sakhaw thuthlung leh zirtirnate chu a taka hmang chhuak a vawng reng thei tur chuan puithunain a kaihhruai a, serh leh sangin a zui a ngai a. Chutiang anga chhungkaw inhuhona siam tha leh a kan sakhaw thuthlung anga ke kan pen leh theihna tur chuan chhungkua a bul kan tan a, kan sakhaw serh leh sang te chu chhungkuaah puithu tak leh urhsun takin kan kalpui leh tur a ni ang. Chhungkuaa bul kan tan an loh chuan ram tân, hnam tân a hlutna a langchhuak thei tak tak ngai lovang. Chhungkua hi mihring nun inchherchhuahna bultanna a ni si a. Chutiang ang nei let leh a, chhungkua a bul tan tur chuan a hmasa ber leh a pawimawh berah chuan nu leh pa, chhungkaw khaidingtu te an pawimawh hle. Hei chu sawi ngai lovin kan hre vek awm e. Tin, thlalaite pawh an pawimwhna a bang chuang lo. Entirnan, kan sakhua kalphungah  chhungkaw bul tanaah chuan miin nupui a lo neih a, an inpui atanga indan a lo duh chuan ‘sa’ a phun thin a. Chumi awmzia chu amah chu lo indang ve ta in, chhungkaw inenkawlna, chhungkua ni tura mawhphurhna awm zawng zawng chu a koah a nghat ve ta a, amahin sakhaw kawng kal, chhungkuain a hman chi pawh a lo ti ve thei ta tihna a ni. Mizo hnama chi bing hrang hrangte hian ‘Sakung’ kan tih hi koh dan hrang hrang an nei hlawm a, a hming danglam mahse, a tum leh awmzia chua in ang vek a ni . Hemi kan han tarlan pakhat ringawt pawh hi thalai mipa nupui neia, indang mai tur leh chu kawng rawn zawh tur te chuan tun atanga kan hman nghal mai hi kan tih tur a ni tih kan hriat a pawimawh hle. Chutiang zel chuan kan sakhaw kkalphunga chhungkuain serh leh sang hman tur a neih ang te chu puithuna nen, urhsûn takin kan hmang leh ngei ngei tur a ni. Tun atanga bul kan tan nghal hi a pawimawh hle. Hetiang anga a hl;utna leh a pawimawhna ang taka kan hman chhuah leh theih ni niah Mizo sakhua, chhungkaw sakhua tak tak, mitin hruai tha zo sakhua chu kan hungchhuak leh ang a. Ram leh hnamah rah tha pawh a chhuah nghal ngei ang.

3. Mizo sakhua chu ram leh hnam sakhua a ni. Chenna tur ram min pe a, hnama min dintu chu Chung Khuanu a ni a. Mihring ni a min din a, Amah atanga chhuak chatuan nun min pek mai piah lamah mihring nihna puitling keng turin chenna tur ram min pe a, hnam hrang hrangin min din a. Tichuan siamtu Khuanu leh a siam mihringte leh an chenna ram leh an nihna hnam chu inzawm tlat, pum khat, then hran theih loh(Chungkhuanuah chuan) a lo ni ta a ni. Chu pum khat an nihna chu Mizo sakhua, sakhaw tak chuan serh leh sang leh puithuna hmangin a lanchhuahtir a, a humhim tlat thin a ni. Chu chu hnam sakhua a nihna diktak chu a ni. Chu nihna leh kalphung chu kan dinchhuahpui leh hun hunah hnam sakhaw diktak chu kan hungchhuak leh ang a, a takin hnam nun diktak Siamtu min pek ngai chu a parchhuak leh ang.
                                               
            A tawp lamah chuan hnam sakhua tungding leh tur chuan tunlai mila kan sakhua hi kalpui tum ngawt chi a ni lova, kan sakhaw mil zawk hian tunlai nunphung leh zia nena hmer rem a, kan sakhaw thuthlung zawkin tunlai kan tum tur a ni ang. Chuti a nih loh chuan kan sakhua chu khawvel nun phung danglam ang zela danglam mai mai thei, sakhaw thuthlunga kaihhruai ni lova, khawvel nun inher velina a tihdanglam mai mai theih, nunphung mumal nei lo a lo ni ang a. Ze nghet kan nei thei ngai lovang. Chuvangin a hmalama kan sawi tak zawng zawngte tungding leh a, hnam sakhaw tak, Chung Khuanu thuthlung anga kan ram lelilung luah leh tur hi chuan kan hnam sakhaw kalphung, serh le sang te kan hriat chian a, kan zir chian a, tih tak tak hma kan lak a pawimawh hle.

Wednesday, July 20, 2011

ZOFATE LEH KRISTIANNA

Adamate nupa bawhchhiatna-     
            Kristiante ngaihdanah chuan khawvela mihring tungchhoa kal zawng zawng tuna awm mek leh lo la piang leh zel tur zawng zawngte nen hian  Adama leh Evi thlah vek kan ni a, Edena Pathian huan siama an awm laiin Pathian dan an lo bawhchhiat tak avangin Pathian nena chatuan nun neia lo inzawm reng chu Pathian lak atanga tihhran niin chatuan nun an nei thei ta lo a, chuvang chuan tisa thihna pawh hi a lo awm ta a. Messia an tih, Krista tlanna thisen tel lo chuan chatuan nunna chu zawm thei an ni tawh lo a ni. Tichuan, khawvela mi zawng zawng chuan Krista tlanna an lo mamawh vek ta a ni. Chutichuan Isua Krista, Messia an tih bawk chu khawvela mi zawng zawng chhandamna turin khawvela lo kalin a rawn thi ta a ni. Chu chu Bible Thuthlung Thar buin a zirtir dan a ni a, mi dangin tisual ve lo mah sela, an thlahtu berin a tihsual tawh avangin, ‘Pate’n grep thur an ei a, an fate ha a tim e,’ tih chu an thufing tawi a lo ni ta a ni.

Adama leh Evi pianna-        
            Tun hmaa Bible chhuak hmasaah chuan Genesis bung bul berah lei leh van siam kum anga an ruat, ‘B.C. 4004,’ tih hi dah a ni thin a, hei hi Evi leh Adama siama an lo awm kum niin an ngai nghal bawk a ni. James Ussher-a te, Dr.Livefoot-a te chuan  B.C. 4004 October ni 23/26 zing  dar 9:00 hi Evi leh Adama pian kum angin an chhui thei a ni. Mosia chuan Aigupta finna zawng zawng a zir chhuah hnuin he Israel-hote history hi a ziak ta a ni.

Mosia’n Adama thlah vekah min puh lo-    
            Mosia lehkhabu atangin i lo zir hmasa ila, khawvel mihring zawng zawng hi mi pakhat Adama thlah vek an ni em tih chu i lo chhui dawn teh ang. Israel hnam pipute chuan chi inthlah chhawnna lam an sawi chuan hmeichhia hi an sawi tel ngai lo a, mipa thlah kal zela kha an chhui mai thin a, chuvangin Mosia ziak danah chuan Adama chuan fapa upa ber Kaina a nei a, a nau Abela a nei leh a. Kaina chuan a nau Abela a thah tak avangin leiah hian mi vakvai a lo nih tak thu leh a hmu apiangin an thah mai theih thu a lang a; chu mi hnu chuan khawchhakah Nod lamah a chho a, chutah chuan nupui a han nei a, thlah tam tak a han nei ta a ni. Chutichuan Mosia lehkhabuah Genesis bung 4 leh bung 5-ah hian thil pathum lang fiah tak kan hmuh chu-

            1. Kaina khan a nau a thah avang khan miin an thah ve mai a hlau a, Adama leh Evi chu mihring hmasa ber lo ni ta se, amah hringtute pahnih bak mi an awm si lo a, a nu leh pain an  thah a hlau em ni ang? ‘Mi,’ a tih chu tunge ni? Mi dang Adama thlah ni lo an awm tih a chiang hle mai.

            2. Nod rama nupui a han neih kha tu fanu nge ni ang? A farnute nupuiah nei ni sela Nod ramah kal ngai in a nu leh pate in chhungah inneih mai awm? Chuvangin mihring dang, anniho lo hi an awm tawh a ni tih a chiang hle a ni.

            3. Gen.5:1-ah chuan, ‘Hei hi Adama thlahte chuanna lehkhabu chu a ni,’ a ti a. Adama hi mihring hmasa ber ni dawn sela, ‘Hei hi Adama thlahte chuanna lehkhabu chu a ni,’ tih hi ziah lan tel kher a tul em ni? Hei hian Adama thlahte ni lo Pathian siam mihring dang an awm ve tho a ni tih a tichiang hle a ni.

Judaism pianna bul-
            Abrahama chu Kaldai rama Ur khuaah B.C. 2000 vel khan a lo piang a, a pa chu milem be mi Tera a ni a, rangkachak milim siamin pathianah a be thin a ni. Abrahama chuan milem biak a duh loh avangin a pa awm loh hlanin a milem pathiante chu hreipuiin a chek chhe vek a ni. Abrahama chuan engkim siamtu Pathian chu a bia a, a hnenah chuan Pathianin ram a pe a, a thlahte pawh nasa taka an la pun tur thu a hrilh a ni. Hetih hunah hian Judaism chu a lo intan ta a ni. Abrahama chuan Isaaka a hring a,Isaaka chuan Jakoba a hring leh a, Jakoba hi, ‘Israela,’ tih a lo ni ta a. Israela chuan fapa 12 a nei a, chungte chu Israel hnam 12 thlahtute kha an lo ni ta a ni. Hetih lai hian Jakobate rin dan chuan  Kanaan ramah chauh Pathian a awm a ni. Israela fapa naupang ber dawttu Josefa chu a ute’n an hralh hnu khan Aigupta ramah a awm ta a. He mi hnu hian Kanaan ram(Israelate chhungkua chenna ram)-ah tam a tlak avangin Aigupta ramah an pem ta a. An pem kum hi B.C.1876 vel a ni a, hetih lai hian hnama chhiar tham an la ni lo a, chhungkaw hung tak, member 70 an ni tawh a ni tih chhuitute chuan an ziak a ni.

            Josefa a thih hnu chuan Aigupta mite chuan an tirethei hle a, sal chhawr takin an lo chhawr thin a ni. He ramah hian kum 430 vel an awm a, Mosia a lo piangin a han puitling a, Aigupta finna zawng zawng a zir chhuah hnuin Israel-ho history a ziak ta a, anniho chu Aigupta sal ata a hruai chhuak a. Mosia chuan Sinai tlang atangin Pathian dan sawm pek, lungphek pahniha ziak hi a rawn hawn a, chutah chuan:

            “Keimah chauh hi Pathian, Aigupta ram ata hruai chhuaktu che u ka ni. Keimah lo chu Pathian dang reng reng i nei tur a ni lo a, milem siam chawp reng reng vana mi emaw, leia mi emaw, lei hnuaia mi emaw, a anpui siamin chung chu i be tur a ni lo a, an hmaah chibai bukin i kun tur a ni hek lo,’ tih hi a tel a ni.

            Hetih hun lai hian Judaism rin danah chuanKanaan ramah chauh Pathian awm loin, hmun tinah awmin an ruat ve tawh a ni. Chutichuan Mosia chu a thih hnuin Josua hoin Kanaan ram chu an lut ta a ni. Genesis atanga Deuteronomy thleng hian, ‘Mosia lehkhabu pangate,’ tih a ni thin.

Run an tawk thin-    
            Josua ho chuan Kanaan ram chu an luah a, Arona thlahte Levia chiho tih loh hnam 12-te’n ram an insem vek a. Josefa fapate pahnih Ephraima leh Manasea thlahte chuan Josefa chanai chan hnih an chang a, Israel ram pum lalram khata awm thin chu lalram pahnihah a inthen ta a. A chhim lam chu Juda lalram a ni a, chutah chuan Levia hnam te, Juda hnam te leh Benjamin hnam te an cheng a. A hmar lam lalram chu Israel lalram a ni a, chutah chuan Ephraim hnam leh Manasea hnam nen hnam 10 an cheng a ni. Lalte rorelna hnuaiah kum 130 vel an awm hnuin hmar lam, Israel lalram chu Assuria chuan a rawn run a, salah a hruai fai ta vek mai a, tun thleng hian an chanchin hriat lohin an bo hlen ta a, Bible-ah pawh an lang nawn leh ta bawk hek lo a ni. Chuta tanga kum 160 a lo liam leh chuan chhim lam Juda lalram pawh chu Babulon chuan a rawn run ve leh ta a, mi tam tak salah a hruai leh ta a ni. Babulon sala an tan lai hian rethei an intiin an ram leh Zion chu an ngai em em a ni.

            Judaism rin dan chu a lo dang hret hret a, a hmasa lamah chuan Kanaan ramah chauh Pathian a awm a, a hnuah chuan hmun tinah Pathian a lo awm ve leh ta a. Babulon chu Persia chuan a rawn hneh ta a, Babulon sal neih sa Judaho chu Persia chuan a rochung ta nghal a. Judate chu Aigupta te, Assuria te, Babulon te angin Persia-ho chuan an tiduhdah ve lo a, thianah an siam a, zalen takin an zingah an khawsa ve thei a ni.

Persia mite sakhua-  
            Chutih lai chuan Persia mite sakhua chu Zoaraster-a zirtirna hnuaiah a awm a. Zoarastrianism zirtirnaah chuan an Pathian Soyashan chu van atangin a lo kal ang a, leiah hian ro a rel ang a, mi zawng zawng an inrem tawh ang a, tumah an indo tawh lo ang, tih a ni. Chu chu an lehkhabu Avesta-ah ziakin an nei a ni awm e. Chu zirtirna chuan Juda hnamte rilru a chiah hneh ve a ni ang, Persia mite hnuaia an awm atang hian Persia mite rin dan zulzuiin, ‘Messia chu khawvelah a lo kal ang a, Judate hi a rawn chhanchhuak ang tih rin dan hi an lo nei ve ta a ni. Tichuan kum B.C. 700 velah khan Zawlnei Isaia chuan, ‘Kan tan naupang a lo piang a, fapa pekin kan awm ta a,’ tiin a lo sawi ta a ni. ‘Lalpa lo kalna thu lam ziahna hi Bible-ah vawi 1855 lai a awm a ni.

Judaism leh Christianity-    
            Judaism chuan Kristiante’n Messia nia an ruat, ‘Krista Isua,’ an tih kha Messia niin an ruat ve lo a. Kristiante chuan, ‘Pathian fapa mal neih chhun,’ an ti. Pathianah an bia a, a thiha a thawh leh thu leh nakina a lo kal leh tur thu an sawi nasa hle a ni. Amah Isua ngei pawhin a thi a, a tho leh a, a lo kal leh dawn tih a sawi niin an ziak. Judaism chuan siamtu Pathian tak chauh lo chu a dang reng reng biak an duh lo a, milem biak emaw, mihring Pathiana biak emaw chu an duh lo. Kristiante erawh chuan mihring Isua chu Pathian angin an bia a, Judate chuan mihring a nih avangin Pathian angin an be duh lo a ni. Pathian anpui biak pawh an duh lo. Tin, Isua pawh khan Mosia dan tlawhchhanin, “‘Lalpa i Pathian chu chibai buk la, Ama rawng chauh bawl rawh,’ tih ziak a ni,” a ti. Isua chu Pathian ni loin, a anpui chauh a nih thu an ziak a, Genesis-ah chuan mihring chu Pathian anpuia siam a nih thu a sawi a, Tirhkoh Paula pawhin Isua chu, ‘...Pathian anpui,...’ a ti.

Isua lo kal chhan-     
            Chutichuan Judaism atangin Kristianna hi a lo peng chhuak a, Isua chu kum B.C. 6 velah khan a lo piang ve a, a zirtirna chu tidanglam hret hretin Kristiante chuan Isua avanga chatuana nunna neih theih chauh niin, khawvel mihring zawng zawng, bawhchhe fa lo ni tawhte chuan chatuana nunna  an neih leh theihna turin Isua chu a lo kal niin an zirtir a ni. Isua erawh chuan khawvel mi zawng zawng tana lo kal a nih thu a sawi lo a, Israel hnam 12-te tan chauha lo kal a nih thu a sawi zawk a ni.  Isua kha hnam 10 bote chauh zawng tura lo kal angin thenkhatin an sawi bawk a, mahse hnam 10 bo tate kha Israel ramah an awm tawh loh avangin anmahni zawng tura lo kal ni sela chuan an awmnaah piang loin Israel ramah a pian a rinawm. Tin, hnam 12-te chu an Pathian hnen atanga bo niin Isua chuan a ruat a, Israel ramah a rawn piang a ni zawk. Isua tawngkam chhuak an ziakte hi i lo en teh ang: Chungte chu: (1) Israel hnam beram bote hnenah lo chuan tirh ka ni lo e. (2) Fate chhang laksak a, uite hnena pek chu a mawi lo e. (3) Jentail-te kawngah kal suh ula, Samari mite khuaah reng reng lut hek suh u. Amaherawh chu, Israel hnam beram bote hnenah chuan kal zawk ang che u, tihte hi an ni.

Nun thu zirtir dan khaikhinna-
            Kristiante chuan mi zawng zawng hnena chatuana nunna rawn pe leh turin Isua a lo kal niin an zirtir a, Isua erawh chuan, ‘Thu tak hriattir hi ka pian chhan leh khawvela ka lo kal chhan a ni,’ a ti a; chu thu tak a rawn hriattir chu engnge kan tih chuan, ‘Tu pawh ka thu hria a, mi tirtu ring chuan, chatuana nunna a nei tawh,’ a ti a. ‘Chatuana nunna an la nei ang,’ emaw, ‘An nei dawn,’ emaw, ‘An la nei maithei,’ emaw a ti lo. Chatuana nunna an neih tawh thu hriattir turin Pain a rawn tir a lo nih chu! Hei hian Bible Thuthlung Hlui buin a sawi dan pawh a mil chiah zawk. Sam phuahtuin,

            Lalpa, nang chu chhuan zawng zawng chenah kan awmna i ni thin,
            Tlangte pian hma a, leilung leh khawvel i din hma pawh khan,”
a lo ti a. Tin, Solomona pawhin,
            Tlangte leh tuifinriatte an awm hma khan ka piang tawh a,
            Lalpa chuan a thil siam bul berah min din a,”
a lo ti ve leh chiah bawk.
            Chutichuan, tunah hian Mosia lehkhabuah khawvel mi zawng zawng hi Adama thlah vek an ni tih zirtirna chu kan hmu lo a, Judaism ringtute’n an ngaihdan a ni em ka hre chiah lo nain an Torah buah a ziak lo tlat bawk a. Kristiante Bible-ah hian chu zirtirna chu a inziak ta a, mihring tisa thihna pawh bawhchhiatna sual vangah a puh ta bawk a ni. A nih loh leh keini Zofate hi Adama thlahah kan tel ve ang em? Bawhchhiatnaah kan tel ve ang em? Kan thi ve zel thin si a!
            Adama chu kum B.C. 4004-ah a lo piang a, nimahsela anni nupa lo hi mihring dang Pathian siam ve tho chu an hun lai pawh khan an lo awm ve a ni tih Bible atangin kan hre tawh a nih kha. Australia mithiamte huan tun hnaiah khan an rama lung upa tak mai an hmuh chhuah chu kum tluklehdingawn 6 leh vbc 35 vela mi a nih thu an sawi a ni. Chu chuan khawvel upat tawhzia a tichiang awm e. Tin, kum 2006-a chanchinbu chhuak pakhat khan kum 18000 vel Indonesia ramah khian mihring an lo awm tawh thu a sawi a. Tin, B.C.5000 lai kal tawhah khan China ramah chuan Civilisation an lo kalpui muah muah tawh niin mithiamte’n history-ah an lo ziak bawk a. Kan chenna khawmual hi a tawlh tual tual a, kum sang tam tak hnuah chuan khawmual thenkhat chu a lo inpersan ta daih a, a then leh thung chu a hmaa inhlat taka awm thin pawh a lo tawlh chip a,a lo insu ta a, chu chuan tuipui mawnga mi rawn sawr chhuakin Himalayas tlang te chu a lo awm ta niin mi thiamte chuan an sawi a ni. Chuti ang atanga han chhui chuan keini Zofate chu khawchhak mite ang maia vun eng, hnarngul hniam leh mitmeng zim, taksa sei leh fuke tawi chi kan lo ni ve a. Kan chenna khawmual leh India mite chenna khawmual pawh a lo insut hnuah khawmualpui inzawm kan lo ni ta a. India mite chu hnarbang sang tak, meng kel kawl leh taksa tawi, fuke sei si an lo ni leh a, kan taksa pian dan a lo inang lo nasa si a. Kum tam tak hnua rel te, thlawhna te, motor tea an intlawhpawh hnuah pawh thlahtu thuhmun lo kan nihna a la lang fo mai a, kan inneih pawlh fe hnuah kan la inang chauh dawn niin a lang a ni.
            Chutichuan keini Zo hnahthlak pipute chu Israel-ho thlahtu Abrahama pian hma B.C. 2200 velah khan khawchhak lam China ram bawr velah Zhou Dynasty neiin an lo awm daih tawh a, heng hun laiah hi chuan kan thlahtute leh Adama thlahte chu hriat pawh an la inhriat pawh phak hmel lo hle a ni. Agriculture mi thiamte chhut danah pawh Adama pian hma kum 100 liam taah khan Chin rama buh(rice) an ching tawh a, India ramah pawh thlai damdawi, a hmanna tur chi nen lam ziak sa an lo nei daih tawh bawk si a. Africa khawmualah pawh sabengtung(donkey) hi kum 5000(Adama pian hma kum 1000) kal taah khan an lo chhawr hrep tawh thu pawh an ziak a ni.
            Kan pi leh pute chuan engkim siamtu leh engkim chunga thuneitu Pathian chu van hla takah awmin an ruat a, mihringfate hi englai pawhin a ngaihvenin a chenna van atang chuan a thlir reng thin niin an ruat a ni. A awmna chu tumahin an thleng phak ngai lo a, ‘Khawzing Pathian,’ ti pawhin an lam thin a ni. A thuneihna hnuaiah hian thlarau tha nia an ruat engemaw zat an awm a, Khuanu te, Khuavang te, Lasi te leh a dang dang te chu he Khawzing Pathian thuneihna hnuaia mi an ni a, mihringte chunga malsawmna thlen thintute an ni a, an be thin a ni. Tin, Khawzing Pathian thuneihna hnuaia mi tho thlarau sual nia an puhte an awm nual bawk a, chung chu mihringte chunga natna leh harsatna thlen thintute niin an ruat a, chungho hnawh bona turin leh tlawn lungawina turin inthawina an hmang thin a, Pathian ang erawh chuan an be ngai lo a ni. Sap(Mingo)-hoin ramhuai bia anga an lo puh hi chu a dik lo a ni. Tin, thing bul leh lung bul bia anga an puh pawh hi a dik lo a, thing bul leh lung bul te siamtu, natna thlen ve ngai lotu kha an be zawk a ni.    
            Tichuan kan thu sawi tawha thil lang chiang tak awm ta chu-
            1. Juda-ho chuan an thlahtu bul Abrahama atangin milem an be lo a, engkim siamtu Pathian tak hmuh theih loh chu an bia a, mihring pawh an be ngai lo a ni.
            2. Adama chu Asia Minor bawr vela khawsa ni awm tak a ni a, chuti a lo nih chuan Zofate chu Adama thlah chu kan ni ta lo phawt mai a ni.
            3. Khuta mite’n Judaism sakhua an pawm avangin kan pipute’n an pawm ve ngawt thei lo a, hriat pawh an inhre phak hauh lo ang. Chutiang bawkin Kristiante’n Adama chu an thlahtu bul nia an pawm avang ngawtin kan pipute’n Kristianna hi an zawm ve theihna tur a awm lo a, an thlahtu chu khawchhak lam mi daih a nih avangin Adama bawhchhiatna mawh a thlahte’n an tuar angin keini’n kan tuar ve phak lo a, thlahkhat kan nih loh avangin. Chu mi tlukpui chiah chuan Isua chhandamna pawh hi Zofate’n an mamawh ve chuang lo ang. Adama chu Zofate thlahtu a nih ve loh avangin a bawhchhiatna mawh chu Zofate chungah a awm ve loh avangin Isua chhandamna hi Zofate chuan an mamawh ve hmel loh a ni.
            Mi thenkhatin Israel emaw an lo intih ve ngawtna chhan pawh hi belh chet a dawl lo a ni; ‘An tihdan leh kan tih dan a inzul,’ tih te, ‘An puan tial dan,’ tih te, ‘DNA test,’ tih te, ‘Ek kan ei,’ tih te mai mai hi a ho hle. India ramah pawh mihring heti zozai, tluklehdingawn tel kan awm a, khawvel huap phei chuan mihring kan tam lutuk a, tih dan inang lo vai vek tur chuan a har khawp ang. China rama Hong-he luipui hlaa an phuah ni awm tak pawh Tuipui Sen kan hla emaw an ti a. ‘Hong,’ chu, ‘Sen,’ tihna a ni a, ‘He,’ chu ‘Luipui,’ tihna a ni. ‘Himalayas,’ pawh ‘Vur ram,’ tihna a lo ni si. ‘He lamah,’ tihna emaw an ti ngawt a, a lo ni hauh lo a nih chu. Zofate chu Kristianah lo inruat mah ila, Kristian tak ni loin, ‘Saphun’ chauh kan ni a, a tak ni lo kan ni tihna a ni. Chuvangin choak arawn chang tawn ang deuhin, mahni nihna lo pui hi nih ve phet kan tum a ang hle dawn a lo ni e. Adama pian hma kum sangkhat kal taa hmasawnna lo kalpui muah muah tawh khawchhak mi te, Indonesia rama kum 18000 lai lo khawsa tawh te hi chu Adama bawhchhiatnaah an tel lo hrim hrim a, a thlahte an nih ve loh avangin Isua chhandam leh tlan pawh an ngai ve lo tihna a ni dawn lo’m ni le? Grik mifing Galileo hun lai vela, ‘Kan awmna lei hi a mum a ni,’ tih leh, ‘Ni khi kan awmna lei hian a hel zawk a ni,’ tihte chu khatih hun laia Kristian Kohhran hruaitute chuan, ‘Kohhran thurin a kalh,’ tiin thahah hial lo vau lo vau mah sela, tunah chuan lei a mum a ni tih leh, Ni khi kan awmna lei hian a hel zawk a ni tih chu kan awih vek tawh a nih hi. Hetiang bawk hian tuna  Zofate hian Adama thlah kan ni lo a, Kristian pawh kan ni thei lo a ni tih hi pawm thei rih lo mah ila, kan zaa kan pawm tlan theih hun chu a lo la thleng tho tho dawn si a. Chhiartute’n lo chhut chiang ve teh mah u.