Editor Picks


widgeo.net

Friday, December 14, 2012

MIZO TE’N RAM LEILUNG KAN CHAN DAN LEH MIZO HNAM LO IN |HEN DARH DAN (DIVIDE AND RULE)

                                                                                                                S.K. Sanga (Lalsangluaia  Pa)

       Mizoram chu Bawrhsap thupekin hmun thumah \hen darh a ni a;-
1.      Chin Lushai Hills
2.      North Lushai Hills
3.      Lushai Hills tih a  ni.
Chin Lushai Hills tih chu, Burma (Tuna Myanmar ti a hming thlak tak) ram lam enkawltu Bawrhsap awp leh enkawl ang deuhvin an kal tir a, North Lushai Hills chu, E. Pakistan (Tuna Bangladesh) Chittagong Bawrhsap awpna hnuaia awm ang deuhvin enkawl a ni bawk a, Lushai Hills tih chu tuna kan chenna hi a ni a, Aizawl Bawrhsap in a awp a ni.
            Tichuan, Chin Lushai Hills tih chu, tuna kan chenna Mizoram a dung mel 200 leh a vang mel 100 aia zau a ni a, North Lushai Hills tih pawh chu Mizoram tiat dawn a zau a ni bawk. Kum 1947-ah India in independence a hmuh a alo zalen ve dawn tak khan British Sapho duhthusam ang takin ramri siam fel a ni ta a, Chin Lushai Hills chu Burma (Myanmar) ramah behtir a ni ta a. Tin, North Lushai Hills pawh chu E. Pakistan (Bangladesh ah beitir a ni ta bawk a. Sapho chuan an lo tum ang ngeiin Mizoram chu hmun thumah min \hen darh ta a ni.
            Heti anih avang hian Mizo te luah ram chu a dung Mel 200 leh a vang Mel 100 bial chauh a ni ta a, Mizo te Dil ropui leh hmingthang tak Rihdil pawh chu Burma (Myanmar) ram lamah a awm ta a ni. Hei hi British hovin DIVIDE AND RULE policy an rawn hman tichiangtu te zingah ami a ni.
            Heti chauh ram kan chan tak avang hian hun lo la kal zel tur kum 400/500 velah chuan, tuna kan luah ram chhungah hian kan la in ekchhebengin, ram leilung avanga mangannain min la rawn nangching ngei dawn a, chutih hunah chuan \hang leh thar te’n ‘kan pi pu te khan ram hei chauh hi em ni min lo hnutchhiah’ ti a, min thlahtute an rawn dem mai loh nan, British in kan ram leilung leh Mizo hnam min \hen sawm dan hi kan thlahte hrilh chhawng thei zel turin thil awmzia kan hriat a \ul hle a ni.
            British rorelna hnuaiah kum 58 vel kan awm chhunga Mizo te tawrhna kha ‘Engmah in a man zo lovang’ tih mai awl tak a ni. An thuhnuaia in thawlh hmin mai lova thilthui tak lo thlirtu kan Mizo Lal te leh pasal\ha mi engemawzat thiamthu pawh sawi lova rawng taka an tan hlum tir a. Mi engemawzat an thah mai pawh duhtawk lova, ram min \hen darh sak hnuah pawh hnam thleng maia min la \hen sawm zui dan hi sawifiah zawh rual a ni lovang.
            Mizo te’n, Kutni vangthla te lo in chhim tawn a, chhiatni \hatniah te inpuibawm a, khawtlang hrang chauh kan nih laia, min \hendarh nana ramri kham alo nih tak khan, \henkhat Mizoram lamah awmin, \henkhat Burma (tuna Myanmar) ram lamah, \henkhat E. Pakistan (tuna Bangladesh) ram lamah awmin \hen darh kan lo ni ta a, ei leh bara mangan changa in banphak loh chu sawiloh, pi leh pu, u leh nau te chhiat tawh ni a ruangdai pawh inkilpui pha lova kan awm ta hi a rapthlak ngawt mai. Hun alo kal zel a, nikhua a lo rei takah phei chuan, chenna ramdang nita chu, min thlahtu te leh kan unau ten en pawh in hre tawn tawh lovin, kan in hmu ramdang mi (foreigner) zo ta anih hi.
            Kan pi leh pu te’n luchhum banchhum huam a thih pawh dawn lova an lo sah zau sa, kan rochun dan te, nunna engzat nge kan hnam humhalh vang hian an lo sen a, engang fakauva hrehawm nge an lo tuar tih hi \hang leh thar te hian thildang zawng aia kan hriat makmawh a ni.
            Amaherawh chu, tun dinhmunah chuan kan hriat tur te hi hriat a hnehin hnamdang ngaihsanna a khat kan la nih avangin, kan ram thisena leitute chanchin pawh hretheilo khawpa kan awm hi a pawi ngawt mai. Thlahtute chanchin aia hnamdang chanchin kan hre zawk viau hi chu thil fello deuh a awm a ni ngei ang. Chhungkuaah pawh mahni chhungkaw chanchin aia, mi chhungkaw chanchin hre zawk mi hi zawng a fel hlel \hin a, chawimawi turte chawimawina chang hre lova, hnamdangte chawimawi leh an chanchin inhriat siak leh in ziah siakin kan hmanhlel viau mai rih chu a ni si a! Mizo te hi mahni chawrchhuahna hnam chhui tur leh hre fiah tur hian harh tharna kan mamawh hle a ni.

Saturday, December 8, 2012

SUAL BUL INTANNA CHU


Sual bul Setana nia Kristiante'n an sawi fo hi a dik em tih i han chhui dawn teh ang. Khawvela sakhaw hrang hrang tam tak awm zingah Hindu sakhua atangin Buddhism te, Jainism te a lo peng chhuak ang hian Judaism sakhua atangin Christianity te leh Mohamedanism te a lo peng chhuak tih chu kan hria a. Heti anga khawvela sakhaw pakhat atanga sakhaw thar dang lo peng chhuak reng reng hi an sakhaw hruaitute'n an sakhaw thurin leh innghahna chu a thar hlak pawh chher chhuak thin mah sela, an lo chawr chhuah tanna sakhaw hmasaa an thurin leh innghahna kha hnawl fai vek loin, a then a zar chu an la chhawm chho zui fo duh hle a ni. Chuti ang chu thil nihphung a nih tlat thin avangin Kristiante leh Mohamedanism sakhaw zuitute pawh hian an lo chawr chhuah tanna Judaism rin dan kha chhawm chhoh tel an la nei teuh a ni. Entirna'n- Moslim-ho chuan Judaism sakhaw dana serh tan thuthlung te, Zawlneiho ngaih ropuina te, vantirhkoh Mikaela te, Gabriela te ngaihsanna te, Setana sual bul anga ngaihna te etc. an la ngah mai. Chuti ang bawkin Kristiante pawhin Judaism sakhuaa serh tan thuthlung te chu paih tawh mah sela, Torah bua inziak te leh Bible thuthlung Hlui bu chu an la chhawm tel zel a, a then chuan Sabbat te serhin a serh ve lote pawhin chawlhkar tawpa Synagogue-a an inkhawm thin anga Sunday apianga biak ina inkhawm an chhunzawm zel bawk a ni. 
   Tin, Judaism sakhaw rin dana sual bul Setana a nih thu leh ramhuai awma rinna hi an la chhawm chho zel bawk a ni. Chuti chuan Moslim-hote leh Kristiante chuan an lo chawr chhuahna Judaism sakhaw rin dan angin sual bul chu SETANA /DIABOLA /LUCIFARA /DRAGON/RULPUI niin an pawm vek a ni. Thupuan ziaktu Zirtir Johana chuan, "Rulpui tar, Diabola leh Setana an tih, khawvel zawng zawng bumtu.....," tiin a sawi a(Thup.20:2). Tin, Aigupta sal atanga Israel-ho hruai chhuaktu Mosia kha an ngai ropui hle a, a thih pawh khan Mikaela leh Setana chuan a ruang kha an inchuh ni awm takin an ziak a nih kha(Juda 9).Kha Mosia kha Aigupta ramah khan a lo piang ve a. A lo puitlin chuan Aigupta finna zawng zawng a zir chhuak a, a chipui Israel-te chu an sal tanna ata a hruai chhuak a. Ti chuan Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy bute hi a ziak ta niin an sawi a. Heng lehkhabuah hian Pathianin khawvel a siam dan te, mihring a siam dan te, a mihring siamte'n a dan an lo bawhchhiat tak thu te, mihringte sualna kawng zawhtirtu chu Rul(Setana) a nih thu te leh, Judaism sakhaw rin dan leh Israel-ho kalphung tur te bakah thil dang tam tak a chuang a ni. Mosia ziak anga sawi ni mah se mithiam tam tak chuan Mosia ziak vek a nih an ring lo. Chuti chuan he lehkhabu hian ni ruk chhungin Pathianin ni leh thla leh arsite leh khawvel hi a siam zo a, a ni sarihna ni chu serhin a chawl ta niin a sawi a. A sawi zel dan chuan ni ruk niin mihring hmasa ber(Adama leh Evi) a siam a(Gen.!:27; 2:7), Adamate nupa chu Eden huanah a dah a(2:8). Heta kan hriat tura pawimawh hmasa chu Pathianin AMA ANPUIIN mihring a siam thu hi a ni(Gen.1:27). Eden huanah khan A CHHIA LEH A THA HRIATNA THING Pathianin a totir thu kan hmu a(Gen.2:9).Ti chuan, Pathianin ramsa a siam zawng zawngah rul a fin vervek ber thu kan hmu ta(Gen.3:1). Rul chu huanah chuan a lo kal a, huan lai taka A CHHIA LEH A THA HRIATNA THING awm rah erawh chu Pathianin, ‘In ei tûr a ni lo, tawh pawh in tawk tûr a ni lo, chuti lo chuan in thi ang,’ tia Pathianin dan a zam hnan chu rul chuan, "Thi teh suh e: in ei nî apang chuan in mit a lo vâr ang a, a chhia leh tha hriain Pathian ang in lo ni dâwn tih Pathianin a hre reng a  nih chu," a han tih zauh chuan Evi chuan a ei a, a pasal pawh a pek thu kan hmu ta a ni(Gen.3:4-6). Gen.3:7 kan en chuan, chu thing rah an ei avanga an mit a lo var a, saruaka awm an nih an lo inhriat tak thu kan hmu a.
            Tin, chu thing rah an ei avang chuan Adama leh a thlahte chuan Pathian anchhia an dawn thu a lo lang zel a(Gen.3:17). A thlang kan chhiar zel chuan Pathian tawngka ni awm takin, 'Tin, LALPA Pathian chuan, “Ngai teh u, mihring chu a chhia leh a tha hriain KEIMAHNI ANG a lo ni ta; tûnah chuan a kuta banin nunna thing rah chu lova eiin, kumkhuain a nung dah ang e,” a ti a,' tih kan hmu leh a ni. Chuti chuan he Mosia lehkhabua ziak hi thu tak nia ringin, Kristiante chuan mihring zawng zawng thlahtu bul chu Adama niin an pawm hmiah a, Adama'n ei loh tur a ei avangin amah leh a thlahte zawng zawngin Pathian anchhia an dawng a, lei tisa thihna te a lo awm phah a, chutah mai la tawp loin Pathian nena nuna an inzawmna pawh Pathian fapa Isua thisena chhandam leh ngai khawpin chhut chah a lo ni ta hial angin kan hmu ta a ni. Chu chu Setana, RUL bumna vang niin an zirtir ta a nih chu.  A nih loh leh Gen.1:27-a kan hmuhah khan Pathianin ama anpuiin mihring a siam thu kan hmu a, bunh 3:22-ah chuan Pathian tawngkam anga kan hmuh chu, "Mihringin a chhia leh a tha hriain, keimahni ang a lo ni ta," a ti a. Amah angin a siam lawk diam tawh zawk a ni lo em ni? Engah nge a chhia leh a tha hriatna thing rah an ei avanga amah ang an lo nih chu anchhia a lawh kher ni? Rul khan a bum lo a, thu dik tak a sawi zawk a ni lo em ni? He lehkhabu ziaktu hian thu dik a ziak a nih si chuan Rul Setana hian Evi chu thu dik tak a hrilh a ni zawk ang.
       He khawvelah hian khawi lai ramah mah, eng hun lai mahin mihring biaa bum thei khawp rul a awm thei lo tih hi thu dik awm sa a ni ang. A chhia leh a tha hriatna thing pawh he khawvel khawiah mah a awm ngai hek lo ang. Adama hi he khawvela mihring siam hmasak ber pawh a ni hek lo. Israel hnam sawm leh pahnihte thlahtu bul an chhui hlat ber chu Adama a ni ang tih erawh chu a rinhlelhawm lo e. A chhan chu Daktawr Luka chuan Isua atanga tanin an hming ziakin a chhui char char a, Adama atanga Isua Krista thleng khan chhuan sawmsarih leh paruk chiah a ni tlat mai. Tin, Evi bumtua a puh RUL kha rul tak tak a ni lo, an rilrua 'tih tur nge ni anga tih loh tur,' tia an ngaihtuahna mai a ni tih a lang reng a ni. Isuan thlalera ni sawmli leh zan sawmli chaw ngheia diabola thlema a awm thu an sawi pawh kha thlemtu diabola kha phuah chawp mai mai a ni, amah(Isua) rilru ngaihtuahna insual mai mai a ni tih a lang reng a ni. Mihring hian a tira Pathianin min siam danah a chhia leh a tha hriatna(thing ni lo) keimahniah hian a dah sa nghal thlap a, chu chu hriatna chi nga a ni a- mita hmuha hriatna te, benga hriatna te, hnara hriatna te, khawiha hriatna te leh tema hriatna te hi an ni. Entirna'n- Naupang bawkvak thei chauh hian mombati chhit en ve ve a hmuh chuan a pan hnai a, eng nge a nih hre loin a khawih ta a. Chu veleh a sa a tih avangin a tap ta a. Chu mi hnuah chuan khawihtir tum leh chhin mah la a khawih duh tawh lo reng reng ang.
        Heti ang hian kan chhia leh tha hriatna hmanga kan tawn hriat kha kan thinlungah kan pai ta zel a, kan lo upa telh telh a, tawn hriat kan ngah tial tial a, kan finna chu kan thinlungah a lo inkhawl khawm ta zel a ni. Chu mi kan tawn hriat atanga finna kan chhar chhuah zel hmang chuan thil tha leh thil chhia(tha lo) kan thliar hrang ta a ni. Chuti chuan mihringte chu Pathianin min siam lai khan a huhoa chenga khawsa tur chia ruat kan ni a, chuti ang tura Khua rel kan ni. Chuvangin a huhoa kan chen ho dial dial theihna turin keimahnia Pathianin a chhia leh a tha hriatna a dah hmanga kan tawn hriat zel atanga finna kan chhar ang zelin dan leh kalphung kan duang ta a, chu mi bawhchhia chu mi sual an ni mai a, a zawmtu erawh chu mi tha an ni leh mai a. Mihring finna a lo san a, an finna a lo than a, an lo changkan ang zelin an dan leh kalphung siamte chu a lo changkangin, ziak loh dan atangin ziak sa dan thlengin an lo nei ta zel a. Chu mi dan leh kalphung chu ziak loh a ni emaw, ziak sa a ni emaw eng ang pawh lo ni sela, chu dan ngei chu mi sual leh mi tha tehna atana hman chu a ni thin.    Chuvangin Evi leh Adamate khan a chhia leh a tha hriatna thing rah khawia mi mah ei tur an hmu lo, anmahni thinlung chhungah khan an tana thil chhia leh thil tha hriat theina Pathianin a dahsak zawk a, chu mi hmang chuan 'Hei hi ti ta ila ka tan a pawi thei ang em? Ti lo ta ila a tha zawk ang em?' tiin an ngaihtuah a ni zawk ang. Rulin a rawn be awzawng lo ang.
         Tin, mihring reng reng hi Pathianin a siam tirh atangin awm tan ni leh tawp ni nei turin a ruat sa zawk a, a chhia leh a tha hriatna thing rah eiin kawngro a su awkawng lo tih hi hriat a tul awm e. A chhia leh a tha hriatna thih rah ei avanga Pathian leh mihring nuna kan inzawmna hi chat thei niin, chu thing rah ei avanga tisa thihna hi lo thleng ta ni sela, nungcha leh thing leh mau zawng zawngte hi an thlahtuin an ei ve avangin em ni an thih ve zel le? Chu thing rah ei vanga mihring tisa thihna hi lo awm ni sela, Adama pian hma daiha mihring lo awm tawh zawng zawngte kha Adama pian lai khan khawnge an awm zawh ang le? Adama chu kan sawi tawh thin angin B.C.4004 bawr velah khan a lo piang a, a pian hma kum  1000 velah khan Africa khawmualpuiah chuan sabengtung kan tih ang hi mihringte'n an lo chhawr tawh thin a; tin, Indonesia ramah chuan mihring khi kum 16000 vel an lo awm tawh bawk a. A! hei lo pawh hi sawi tur tam tak a awm. Chuti chuan, sual lo awmna bul nia kan hriat Adama awm hma daih hian mihringte'n sual leh tha an lo thliar hrang tawh ang tih a hriat theih a, Judaism sakhuain Setana hi sual bul nia a pawm leh a hriat tlat avangin chu chu Kristiante leh Moslim-te'n an lakai chhawng ve mai a ni a, chu chu khawvela sakhaw darh zau ber ber pahnih Kristian leh Mohamedanism atanga rin dan lo peng darh lehchhawng hian a titaidarh mai a ni. Khawvel sakhaw dangah reng reng Setana hi a awm tih an hre ve lo a, a hming pawh an hre ve hek lo. Aw le, tun tuma kan post atan chuan duh tawk rih teh ang.

Saturday, December 1, 2012

ZO SAKHAW ZEPUI


Thil tinreng bul chu Pathian
Thilsiam tinrengte hi Pathian aţanga chhuak, Ama din leh amah aţanga nunna nei leh nunna a pek vek an ni a. Thilnung zawng zawngte bulpui leh an nunna chu Pathian a ni a, nunna inţanna leh lo chhuahna pawh amah Pathian tho, Pathian atanga chhuak lo nunna hi khawiah mah a awm lo tih hi kan pawm tlang theuh awm e.     
            Tichuan thilsiam tinrengte nunna leh an bulpui chu siamtu Pathian a nih angin siamtu leh a thilsiamte chu inzawm, inpumkhat, inlaichinna nei an lo ni ta a. Chu an inzawmna leh an inpumkhatna chu Amah siamtu atanga chhuak leh a pek nunna an neih chu a ni. Thil tinrenngte hi anmahni dintu Pathian nena inzawmna leh inlaichinna nei vek an ni.                                
Zo Sakhua chu eng nge ?
Khawvela sakhaw hrang hrang kan tih mai te hian sakhua an hriat dan leh an hrilhfiah dan hi a in ang lo nual hlawm a.
Sap hoin, 'Religion’ an hrilhfiah dan tlangpuiah chuan, 'Mihring a phak baka thiltihtheihna emaw, biak tur rinna hi a ni a, chu an rinna chu chet dan emaw, biak dan emaw a lantir hi a ni,’ tih te, ‘Thil tha leh tha lo, thil dik leh dik lo thliar fel emaw, kawhhmuha biak dan/tih dan mumal tak hi a ni,’ tih te a ni a. Chu chu Mizo tawnga kan lo lehlinnaah hian ‘sakhua’ tiin kan lo letling ta mai a. Chuvangin, sakhua kan sawifiah pawhin, 'Sakhua chu mihringin Pathian a zawnna,’ emaw Pathianin mihring a zawn chhuahna,’ emaw ti tein kan lo hrilhfiah ve a. Kristian te phei chuan, 'Sakhaw dang zawng zawng hi mihringin Pathian a zawnna vek a ni a, Kristian erawh hi chu Pathianin mihringte min rawn zawn chhuahna a ni a, a chungnung bik a ni,’ te an ti thin.
Amaherawh chu, Mizo sakhuaah chuan ‘Sakhua’ hi thumal khat atanga lak a ni lo a, 'Sa’ leh ‘Khua’ atanga lak kawp a ni. A pahnih hian chung Khuanu hming sawina ve ve a ni a. ‘Sa’ hi mimal, chhungkua leh chi bing Pathian biak dan lam sawina a ni a, ‘Khua’ hi khawtlang leh ram leh hnam pum huapa Pathian biak dan lam sawina a ni a, mitin huap a ni. Mizo sakhuaah chuan Pathianin nunga a siamte chu nihphung leh zia nei vekin a siam a. An nihphung leh ziaa an awmna turin nunna a pe a.     
     Tichuan Pathian leh a thilsiamte chu Amah siamtu’n a pek nunna hmangin an lo inzawmin, pumkhat an ni a. Chu pumkhat an nihna tak chu Zo sakhuain ‘Sakhua’ a tih tak chu a lo ni ta a ni. Chuvangin Religion tih hi Sakhua ti a lehlin chi niin a lang lo. Tichuan, Pathian leh a thilsiamte nunna hmanga an inzawmna leh inpumkhatna chu sakhua a lo ni ta a. Entirnan; Zamzo pangpar hi leiah a lo to a, Siamtu’n a pek nunna a lo neih chiah khan chu nunna hmanga a petu Pathian nen an inzawmna chu sakhua lo ni ta se, a nih dan tur anga a lo than chhoha a lo par chhuahna kha a sakhuana a lo ni dawn tihna a ni.
      Chutiang zelin keini mihringte pawh hi Pathianin khawvelah min din a. Khawvel chu mihring nia luah turin nunna hlu tak min pek mai piahah hnam niin min siam a, chung hnama a dinte chu chenna ram min pe a. Heng zawng zawng hi mi pakhat din, mi pakhat atang chhuak anih angin a thilsiam mihringte leh an hnam leh an chenna ram leilung chu pumkhat, then hran theih loh a lo ni ta a ni. A dintu Pathian atanga chhuak vek an nih avangin mihring kan nih a, Zo hnama kan lo pian hian sakhua kan nei nghal a, mihring nihphung leh kan hnam nun zia anga kan lan chhuahna hi kan sakhuana a ni.
Zo sakhua chu hnam dintu a ni.
Pathian nena kan inzawmna chu nunna min pek hmangin a lo ni ta a. Nunna min pekna hnam chu Mizo(Mizo tia kan inkoh vangin) a ni a, chu nunna min pek hnamte chenna hmun chu Zofate ram, Zoram a nih avangin Zofate ni a, kan hnam zia leh nihphung chu kan sakhuana chu a lo ni ta a ni. Chuvangin Zo sakhua leh Pathian duh loh thil chu Zo ram leh hnam duh loh thil, Zo ram leh hnam tana tuarna chu Pathian tana tuarna, Zo ram chu Pathian ram, Zo ram chhung hmun tinrengte chu Pathian hmun thianghlim a ni. Zo sakhuaah chuan sakhua a dik chuan a chhunga cheng, a vuantute nun a dik a, sakhua a dik loh chuan a chhunga cheng, a vuantute nun a dik thei lo a ni.. Chuvangin kan sakhua, Zo sakhua chuan kan hnam hi a siam a, a din a lo ni. Mahse, Pathian atanga nun kan neihnaah erawh chuan thilsiam zawng zawngte hi pumkhat kan nihna a ding reng thung.
Chuvangin khawvela kan lo pian chhuah hian sakhua kan nei nghal a, Pathian kan nei nghal, Pathian thuin kan awm nghal a ni. Sakhua leh Pathian thu chu zawn chhuah chawp emaw, pek chawp emaw kan ngai lo. Sakhua chu zawn ngai emaw, mi min rawn pek chawp ngai emaw a kan hriatna hi chu kan nihna dik tak, Pathian min din dan ka la hriatfiah loh vang mai a ni. Siamtu Pathian tan Amite, a thilsiamte hi zawn chhuah chawp a ngai lo. Amah Pathianah chuan kan awm vek zawk avangin.
Zo Sakhua chu mahni a awm sa Pathian thu nihchhuahpui a ni.
Zo sakhua chu pawn lam atanga thil tha lak luh leh pawn lam atanga Pathian biak dan leh rin dan lak luh leh zir chhuah atanga Pathian thu dawn leh neih a ni lo a, Pathianin a pek  mirhing nun chhungril ze tha leh Amah Pathian nihna ze tha mihringa awm sa hman chhuahna leh nun chhuahpuina a ni zawk a ni. Zo sakhuaah chuan mihring nun siam tha tur leh hnam khalh ngil tura Pathian thupek zawm turte chu thurochhiah te, thiang leh thiang lo te hmanga puan chhuah a ni a. Chung thupekte chu a petu chuan tawngkamin a hrilh ngai lo a, meialh hmang pawn a hriattir ngai lo, khawi lai hmun emawa thut lai emaw pawhin a pe lo a, thinlungah a rawn hriattir phut ngai hek lo. Khawsakna kawng tinreng atanga tawnhriat(experience) turin chhia leh tha hriatna leh finna thiang tak hmangin kawng dik leh tha leh a thupek leh rorelna thu te chu a hrilh thin a ni. Chung thilte chu serh leh sang leh puithuna hmangin a vawnhim tir tlat a, a kaihruai a, a hun takah, a tul dan angin, mi dang dawmkan nan a hman chhuahtir thin a ni.
Zo sakhua chu damlai hun atan a ni.
Sakhaw dang zirtirnaah chuan a tlangpuiin an sakhuana te, an sakhaw tana an beihna leh an thawhna zawng zawngte chu an thih hnu piah lam thil atan a ni thin a, an sakhaw duh loh thil an tih pawhin an damlai ni lovin an thih hnua an tuar turah an ngai thin. Zo sakhuaah erawh chuan chuatiang a ni ve lo. Sakhuana leh sakhaw tana beihnate chu damlai atan, ram tan, hnam tan, khawtlang tan, thlah te tan, midangte chawlh nan a ni. Sakhaw duh loh zawng tih pawhin an tuar hun chu mahni damlai leh thlahteah zel an tuar thin a ni.
Zo sakhuaah chuan sakhua chu damlai nun khalh ngiltu leh hlimna thlentu emaw, damlai hremhmun leh nun tichhetu emaw, thlahte malsawmna leh hmuingilna thlentu emaw, thlahte anchhia leh tuarna thlentu emaw a ni.
A tawp berah chuan Chung Khuanu chuan mirhinga min din hian hnam niin min din a, hnam hrang hrang zinga hnam khat kan ni ve a ni tih tifiah turin hnam zia leh nihphung bakah chenna ram min pe a. Chung zawng zawng chu hnam sakhua chuan a phuarkhawm a ni. Chuvangin, Mihringa min dintu, hnam min siamtu, chenna ram min petu Chung Khuanu duh dan leh remruatna anga hnam a kal theih nan Zofate hian kan hnam sakhua, kan hnam din tirh atanga min pek tawh, Mizo Sakhua kan vawn leh ngei hi kan tihmakmawh a ni. Chutiang bawkin hnam tinte hian Pathianin a pek an hnam sakhua vawn theuh hi an tihmakmawh a ni. Chu chu hnam damna leh khawvela remna leh muanna a awm theihna tura kawng awm chhun a ni si a.
I hnam sakhua vuan la,
i ram leh hnam humhim rawh.

Tuesday, November 27, 2012

NUNIN MIN BIA E

1. Engkim siamtu leh dintu
    Kan Pathian chuan, amahah chatuan nun min pe.
    Hringmi nunna pawh ama remruat vanga lo awm
    Chutin kei mahin nuna lan tir a,
    Nun ngeiin min bia e kan Pathian chuan
    Nunin i be ve ang u.

2. Leilung luah tura siam hringfa leng hi,
    Awmtan ni nei tawp ni nei tura siam a ni.
    Thi a tho leh zel turin chung Pathianin min duang love
     A chanvo piallei a ni.

TU SUAL MAWHMAH PHURLO ZOFATE KAN NI

          Mizote hi khawi a\anga rawn awm \an leh khawi a\anga rawn chhuak nge tih chu a kum thu chuan kan sawi thei awm love. Pathianin chutiang hre phak tur chuan min siam lo bawk a ni. Chuvangin, Pathianin hnam dangte a siam ang bawkin keini Mizote pawh hi min siam ve a, pûk a\ang emaw, khawi khur chhung a\angin emaw a lo chhuak ngawt chu kan ni lo. Pathianin Mizote pawh hi mihring a siam \an a\anga a siam hmasak berte zingah kan tello tih tunge sawi thei. Mizo a\angin hnam dang dang te hi an peng chhuakin, hnam hrang hrangah kan lo awm ta a nih hi. Chuvangin, Mizote hi tu hnam siper mah kan ni lova, leilung siam tirh ata Pathian a\anga ziding chhuak kan ni.
        Khawvela mithiam ten kan chenna khawvel upat tawhzia leh a chhungah mihring kum tam tak an lo cheng tawh a ni tih an chhuinaah hian a kum thu chu a inang tleng vek lo a ni mai thei e, mah sela, an chhuina a\ang hi chuan he khawvel upat tawhzia leh a chhungah pawh mihring kum tam tak liam tawhah khan an lo cheng tawh a ni tih a hriat theih a ni.
          America leh England te, Israel-hote chuan Pathianin khawvel a siam \antirhna leh he leia mihring a dah hun hi B.C. 4000-na lai vel kha niin an ring a. Hei hi Kristiante rin dan pawh a ni awm e. Kristiante kum chhut dan chuan he kan chenna lei hi kum 6012 vel chauha upa a nih chu.
        Kan Kristian unauten mihring zawng zawng hi Evi leh Adama a\anga rawn inthlah pung chho zela an ngai hi chu an chhut hnaivai lutuk deuh lo maw le. Mahni aia naupang thlah a nih ngawt theih si loh. Russia mifingte  chuan, Siberia ram vawtah hlumbel chhunga nausen thlaruk mi kum 120,000 kal ta a mi kha an hmuchhuak a. Tin, Geology zirlaibuah chuan proof theih chinah kum 1.6 million velah khan he leiah hian mihring an lo cheng tawh a, hemi hma lamah pawh hian an chen ngei an la ring a ni. Evi leh Adama te siam hun awm vel nen chuan a inkar hlat deuh lo maw le.
      Archaelogist te chuan an zir chhuahna a\angin hetiang hian hun leh a hmingte an \hen a:-
1.    Palaeolothic Age: (500,000 B.C. – 10,000 B.C)
      Palaeolothic Age an vuah chhan chu heng hunlaia hmanrua an laihchhuah hi lunga siam a nih vang a ni. Hemi hunlaia mihring finna leh thiamna te:
1.      Ramhnuaia sapel leh kamrah zawng \hin khan pûka awmna chang an hre ta.
2.      Awmhmun ngheta awm lovin eitur awmna apiangah an pem kual \hin.
3.      Lemziahte pawh an thiam.
4.      An him  nan a huhova awmna chang an hria. |ek tla leh khawpui rite an hlau hle.
2.    Mesolithic Age (10,000 B.C – 8,000 B.C)
       Mesolithic Age an tihna chhan chu heng hunlaia an hmanrua siam chhuahte chu te tak te an nih vang a ni. ‘Microlith’ an ti nghe nghe. An finna leh thiamna a lo pung ve zel a, an hmanrua siamte pawh a changkang leh deuh a. An hmanraw neihte pawn fawngte a nei tawh a. An hmanraw neihsa ho pawh a hma aia hman nuam zawk leh \angkai zawk ten an siam danglam thiam tawh bawk a ni.
3.    Neolithic Age (8,000 B.C – 4,000 B.C)
     Mihringten nasa takin hma an lo sawn ta a, an thilsiamte pawh a hma aiin a \hain kawng tinrengah hmasawnna an lo nei ta a, lung ringawt ni lovin saruh te pawh hmanraw \angkai takah an lo siam thiam ta a ni.
4.    Chalcolithic Age (4,000 B.C -2,000 B.C)
       Lung hriamhrei hmanna chang an hriat hnuah thir lam chi hriamhrei hmanna chang an lo hre leh a, thir lam chi a\ang hian hmanraw chi hrang hrang an siam chhuak a. Heng an hmanraw hmuhchhuah thar avang hian ei leh barah pawh nasa takin an lo hlawk phah leh a ni.
      Khing Archaelogist ten hun leh hmun an \hen danah pawh Evi leh Adama te chu Chalcolithic Age chhungah khian an awm a nih hmel a, chuvangin khawvel mihring zawng zawng thlahtu bula pawm chu a nih theih chiah hmel loh a ni. Tin, Anni nupa bawhchhiatna vanga he khawvela sualna leh thihna lo awm anga sawi te, pian tirh ata sual nghala inngaihna te, Pathian nen kan inkar a chah thuah Lal Isua thisena tlan leh chhandam ngai ni a inhriatna te hi thil inhmehlo lutuk a ni. Engvangin nge Juda nupa tuak khatin an bawhchhiat avanga nang/keini Mizo thlah hian a mawh kan/ka  lo phurh ve ngawt ang. An bawhchhiat rah chu anmahni leh an thlahten an tuar mai ang. I \henawmpa’n thil a tihsual avangin a tihsual rah chu engvangin nge nang leh i thlahten in lo tawrh ve ngawt ang. Amah leh a thlah ten a tihsual mawh chu an phur mai dawn a ni. Mizote hi Evi leh Adama thlah kan ni lova, an bawhchhiat rah kan tel hek lova, an bawhchhiatna avangin kan Pathian nen kan inkar lah a chat hek lo. Kan inkar a chah ve miau loh avangin Isua tlan leh chhandam kan ngai ve lo a ni. Juda hnam tan chuan ngaih pawh a lo ngai a ni thei e. Chhandam ngai ve loh leh tlan pawh ngai chuang lo, pian tirh ata sualna nei lo, tusual mawhmah phurlo zofate kan ni. 

Saturday, November 17, 2012

KHAWI LAM KAWNG NGE I ZAWH DAWN?


          Zofate hian hmasang ata sakhua hi kan lo nei tawh a, chu chuan tih thiang leh thiang lo min lo hriattir vek a. Kan pi leh pute huna (Kristian nih hma) an ni tin nunah khân an sakhua chuan tih tûr leh tih loh tûrte hmangin hmun a luah a. An hna thawhna hmunah te, an mut hmunah te, an chaw eina hmunah te, an rorêlna hmunah te, an rammutna hmunah te, an ramvahna hmunah te, an infiamna hmunah te leh an inkawm khawmna hmunah te thlengin he serh leh sang, tih tûr leh tih loh tûr hian  an nun pumpui tih theih mai turah hmun a chang a ni.
            An ngam loh hmelmate avanga an thlangtlâknaah hnam khat leh ţawng khat hmang leh rorêltu pakhat hnuaia awm thin kha tlang hrang hrangah an lo inţhen darh a, an pêm an pêm kual a; chuti anga hun rei tak hmun hran hran leh tlâng hran hrana an lo khawsak tak hnu chuan rorêltu pakhat hnuaia awm thei tawh loin lal hran hran neiin hnam khat aţangin hnam hrang hrang leh chi hrang hrang an lo chhuak a, ţawng hran hran hmang an lo chhuak ta a. An kârah inunauna awm ţhin chu an lo theihnghilh ta tial tial a, huat thu a lo chhe hmain thu inbah sual palh hlek avang te leh chhan dang dang avangin an kârah buaina a lo chhuak ta fo a, inkhinna leh tharuma inbeihna, hriamhrei nen meuha indona te a lo thleng ta thin a ni. Chuti anga indona a lo awm lai te chuan chhak leh thlang te, chhim leh hmar te  an lo indo ta a. Hnam ţhenkhat erawh chuan chuti anga indona a chhuah lai pawhin unau an nihna chu hriain an la vawng nung tlat reng a, ‘Chhak leh Thlang te, Chhim leh Hmar te tumah indo a ngai lo, unau vek kan ni e; keini chuan kan unaute lakah hriam kan lek dawn lo,’ an ti hmiah mai a nih chu! A va han ropui em!
Pathian chhungte chu:
            Kan pi leh pute chuan hmasang ata an thlahtute thurochhiah hlu tak chu an vawng nung reng ţhin a, ‘A bul aţangin engkim tihţhat zir tur a ni,’ tih hi. Chunga Pathian chu an hnenah a inpuang a, an hun lai leh an dai thlen chin ang mil zelin an hnenah Khawzing Pathian chu a lo inpuang a, chu chu Pathian thu a nihna angin an kalpui a, an nunpui tlat a, an fate an zirtir ţhin. Tih tur leh tih loh tur chi anmahni’n an zawma an lo nunpui thlap tawh chu an tu leh fate hnenah tukţhuan ei honaah te, zanriah kil honaah te pa berin a lo zirtir a, an tu leh fate chuan an ngaithla kiau a. ‘Chuti ang khati angin an ti ngai lo e,’ tih emaw, ‘chuti ang khati angin an ti ţhin a ni ngai e,’ tih emawin an hrilh a. Zanah ni se, mut hmunah hmasanga mi huaisente chanchin te, nu hrawn sual chanchin te, Lal ţha leh Lal sual chanchin te an hrilh mial mial a, chung mite chanchin ţha lo lam chu entawn tlak loh an nihzia te, chanchin ţha lam chu entawn tlak an nihna te kha an tu leh fate chuan an thinlungah an khung a, an pai a. Tleirawl sual pawh nei loin an lo puitling a, an khawtlang tana mi ţangkai leh Lal tana khua leh tui ţha mi an lo ni ţhin. Sa leh Khua chu an Pathian niin chhungkuaah bul an lo ţan ţha a, Pathian chhungkua ni awm rengin an lo nung ţhin a ni. Kristian mi tam zawk ngaih danah chuan ‘Sakhua chu mihringin Pathian a zawnna hi a ni a, Kristianna erawh chu Pathianin mihring a zawnna hi a ni,’ tih a ni. Nimahsela Zofa pi leh pute Sakhuaah chuan Pathianin Zofate chu a zawng lo a, mihringte hi  Ama siam an ni a, zawn ngai khawpin Zofate chu Pathian lakah an bo lo a, an hnenah a inpuang ta zawka ni. Rev.Zairema chuan, ‘Pathian hi hman laiin kan pi leh pute hnenah hian a inpuang a ang khawp mai,’ a ti(Pi Pute Biak Hi- Rev.Zairema). Kan pi leh pute pawh hian an zawng bawk lo a, an hnena Pathian inpuanna hi an pawm mai a ni.
Meidîla kal i hlau em?
            Kristiannaah thih hnua hremna hi engtin nge Bible-in a zirtir? Fakna hla ziaktu chuan,
Rei lo teah mi suaksual chu a awm tawh dawn si lo,
A ni, a awmna hmun chu en en mah la i hmu tawh lo ang,’
a lo ti a. Isua zirtir dan chuan ring lo mite chu chatuan boralnaa kal tur an ni a, ringtu erawh chu chatuan nunnaah an kal dawn a ni awm e. Thil awm tawh lo hi Mizo ţawng chuan ‘boral,’ kan ti ţhin. Ring lo mi thlarau chu thih hnua boralnaa kal tur a nih chuan meidila chatuana kâng tur chu awm tawh awm lo tak a ni. Solomona chuan, ‘Mihring fate leh ramsate chu an thihin vaivutah an chang leh vek a, mihring fate thlarau chu chung lamah a chho a, ramsate thlarau chu hnuai lamah leiah a chhuk tih tu nge hria? A hnua thil lo awm te hmu leh turin tu nge rawn hruai kir leh hlei ang?’ tiin a sawi (Thuhriltu 3:). Isuan a ding lama an khenbeh hnenah khan, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che, vawiinah hian ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti a. Isua thih ni kha Zirtawpni lo ni ta sela, kha mi ni la la khan a ding lama an khenbeh pawh kha Isua hnenah a awm nghal tihna a ni dawn a ni. Kha mi ni khan Isua taksa chu thlanah an phum a ni, a thlarau chu khawiah nge a awm ang? Ni thum niin a tho leh tih an ziak si a. Kawma dahna hi lo chhinchhiah la, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che vawiinah hian, ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti lo a. ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che, vawiinah hian ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti a ni.
Mei hi chi hnihin sawi theih a ni ang. ‘Kan Pathian hi mi kan ral hmang mei a ni si a,’ tiin an lo ziak tawh a, kan pi leh pute’n eirawng bawlna atana an hman mei hi chu a ni lo tawp tih a lang nghal mai a. Pakhatnaah chuan, hmasanga Juda zawlneiho lo thattute leh ‘Khengbet rawh,’ tia aute khan thungrulhna leh phuba lakna râpthlâk tak kum 100 A.D.vela an tuar kha Pathian thinurna mei a ni a. Pahnihnaah chuan, Isua zirtir 11-te kha Pentikos ni khan Jerusalem-a Marka nu Mari pindana an awm lai khân van aţanga mei lo tla khân an rin lohna sual kha a kâng fai ta a, ţawng hriat loh tein an lo ţawng ta a ni. An rin lohna sual rawn kâng faitu kha Pathian mei bawk a ni.
Zofate Pathian chu-
            Zofate chuan Chunga Pathian chu an bia a, mihring mi mal enkawltu leh vengtu a nihnaah chuan ‘Khaltu,’ an ti a; chhungkaw enkawltu leh vengtu a nihnaah chuan ‘Sa,’ an ti leh a. Khawtlang leh hnam pum enkawl leh vengtu a nihnaah chuan ‘Khua,’ an ti leh a ni. ‘Khua,’ tih hian Khuanu, Khuapa, Khuavâng, Tlâng Lal, Lasi leh adt. a huap vek a. Thil engkim siama dintu chu Chunga Pathian/Khawzîng Pathian (Pu Vana) a ni a, A pumpuia hming khaikhawmna chu Sa leh Khua niin, ‘SAKHUA,’ an lo ti ta a ni. Khawzing Pathianin mihring a din tirh khân HU (thaw) an nei a, an nung a, Amah aţangin ZING (thlarau) chu mihringah a lo lut a, Khawzing Pathian thlarau chu kan lo nei ta a ni. Chuvangin Zofate chu Adama thlah kan ni lo a, thih hnua hrem ngai thlarau sual kan pianpui ve lo. Kan thlarau chu Khawzing Pathian thlarau a ni a, a sualin a bawlhhlawh ve lo a ni. Chuvangin Zofate chu kan thih hnuah kan thlarau chu Pathianin a hrem lo ang, mahni thlarau hrem chut chut duh khawpa Pathian mawl kan nei lo a ni. Judate (Israel-te) thlahtu bul Adama chuan a lo bawhchhe ta a nih pawhin keini chuan Adama bawhchhiat mawh kha kan phur ve lo a, sual saa piang kan ni ve lo a, Zofate chu khawchhak mi kan ni a, thlahkhat kan ni lo a, thlah hrang daih kan ni.
Adama pian hmaa mihringte-
Bible-a kan hmuh dân chuan kum B.C. 6-na vêla lo piang Isua thlahtute inthlah chhâwn dân chu a pa Josefa aţanga Adama thlengin Luka chuan Chanchin Tha buah a ziak a, chhuan sawmsarih vel zet a liam a ni. James Ussher-a leh Dr.Livefoot-a chuan Bible aţanga Adama pian kum an chhût chuan kum B.C.4004 vel kha niin an chhût chhuak a. Muslim lehkhabu ‘Kuran,’ an tihah chuan B.C.4001 vel kha Adama pian kum niin a sawi ve thung a ni. Eng pawh chu ni sela, tuna kan kum chhiar lai aţang chuan kum 6000 chuang zet zawtah khan Adama chu a lo piang a ni tih chu a chiang mai a; amaherawh chu James Ussher-a leh Dr.Livefoot-a’n Adama pian kum hi Pathianin khawvel leh mihring a siam zawh kum anga an ngai erawh chu an tisual der a ni.
            Khawvel hi kum 4,35,00,00,000 (tluklehdingawn li leh vaibelchhetak thum leh vaibelchhe nga) vel laia upa niin mithiamte chuan an chhût a ni. India ramah hian ramhmul (hnim) damdawi chi hrang hrang leh a hmannate ziak sain Adama pian hma kum 150 vel liam taah khan an lo nei daih tawh a, China ramah chuan buh (rice) hi Adama pian hma kum 150 vel zetah bawk khân an lo chîng tawh bawk a; B.C.5000 vel kal ta (Adama pian hma kum 1000)-ah khan Africa khawmualah khuan sabengtung hi an lo chhawr tawh bawk a, Indonesia-ah khian mihring hi kum 16000 lai an lo chêng tawh bawk a ni. Kum 1970-ah khân Russia mithiamte chuan Siberia ram vûr khuh hnuaiah nausen thla ruk mi hlumbêl chhûnga him piala lo awm an hmu chhuak a, an chhût dân chuan kum 120,000 vel kal taa mi kha niin an hria a ni. Zofate hi hmasâng kan pi leh pute hun lai ata Kristian kan lo nih hnu thleng khan nausen hlamzuiha thi hi hlum bêl chhunga daha phum kan lo chîng tawh a, he nausen pawh hi Zofa a ni lo ang tih tu nge sawi thei? A upat tawhzia hi han ngaihtuahin Adama aiin kum nuai tel fein a upa zawk a nih hi!
Nungcha chungah an ngilnei-
            Nungchate chunga ngilneihna an lantîr dân chuan, chhan leh vâng awm loin nungcha an tihlum ngai lo a, Chînrâng leh Thizil bu tihchhiat te an duh ngai lo. A note, ei la tling lo an man telte chu an chhuah leh zel ţhin. Hauhuk hi thah thiang loa an ruat a ni a, loh theih loha thah a lo \ul chuan, ‘Engah nge tuikhur hnar i tihbawlhhlawh,’ ti talin chhuanlam an siam ţhin. Laiking an thah dawn hian, ‘Laiking thi hnu tho leh thei, mihring thi hnu tho leh thei lo,’ i ti vei maw?’ an ti ţhin. Sangha manna atân len sin lutuk hman an phal ngai lo a, lui sa hi a puitling chin an man deuh ber. ‘Nungchate chunga ngilnei lo chu an hmuingil ngai lo,’ an ti. No an neih laia tihhlum an phal lo. Ramsa vang chi tihlum an awm chuan, ‘Engah nge a chithlah tur i zuah loh,’ an ti. Sahuai sawisak leh tihhlum an phal lo. Sava bu neih laiin an tihlum ngai lo. Saza tihhlum an duh lo a, Tumpang khaw fang an tihlum ngai hek lo. Vamur leh Vabak no lak an duh lo. Vapual leh Kawlhawk bu awp a pain a chawm lai tihhlum an phal lo.
Kriatian nih hnu chuan-
            Zoramah Kristianna a lo luh atanga kum 20 emaw vel lekah ram hnim sah thluk mai mai leh nungcha awm mai mai vawma inthemthiam tleirawlte’n an ching \an a, tleirawl sual nei lo an vang hle. Kristian ţha tak anga langte an ţawngţai tam a, an eiru hnem a, an eiruk sa chu Pathian malsawmna an dawnah an chhiar a, chu mi aţang chuan sawma pakhat an pe ţhin a ni. Kristian chhungkua din hnuah chuan kan tu leh fate pawh kan thunun thei ta meuh lo. Mahni hnam sakhua kalsana ram dang sakhua kan biak avangin Zo hnam sakhuain hnam dang mi nupui pasala neih a khap chu kan palzut a, hnam dang pasala kan neih fo tak avangin leh kan fimkhur loh avangin natna mak pui pui kan vei ta. Kan thatchhe zo ta, Kan thawh rah ni lo ei kan tum ta zel mai le. Khawi lam kawng nge i zawh ve dawn le?  

Friday, November 16, 2012

THLARAU KAN NEI LO

          Mihringa lo piang chhuak reng reng hian thlarau kan nei lova, kan sual avanga hremhmun tla tur emaw, kan \hat avanga vanram kal tur emaw thlarau boral thei lo kan pianpuilo reng reng a, mihring kan lo pian dan hi ngaihtuah rawh, mipa chi leh hmeichhe chi a infin khan nausen a lo insiam a, mipa chi ah thlarau a awm lova, hmeichhe chiah thlarau a awm hek lo.
   Chi te chu kan thil ei te atanga lo insiam a ni a, kan thil ei maianah te, Aluah te thlarau tur a awm reng reng lo. Chung thil kan ei avanga mipa chi leh hmeichhe chi infin a naute rawn insiam a\anga thlarau lo awm ve nghal anih chuan thlarau chu tisa nena piangrual ani tihna a lo ni anga, thlarau leh tisa chu an tawp rual tho tho dawn a ni, thlarau hremna tur hremhmun a awm lo reng reng.
        Kan tisa mihring sualna leh \hatnain a kawh zawk chu thlarau lam a ni lova, tisa a sualna chuan a lei damchhunga vanduaina a hmaah a in chhawp a, a fateah nghawng a nei thei a, a tuchhuan thlengin vanduaina chuan a hmuak zawk a ni. Tisa sualna chu tisa hringnunin a tel ngei ngei avangin sualna lakah mahni inveng thiamin i awm ang u.
         Tisa hringnun thatna dan chuan damlaiin malsawmna a dawng nghal a, an chhungkuaah leh a fate leh a tuchhuan thlengin hmuingilna chuan a hmuak zawk a ni. Tisa a \hatna dan chuan van kalna lam kawng a kawk lova, damlai leh thlah kal zel thlenga hmuingilna chu a ni zawk a ni.
          Kan tisa a thih hnua Khuanu hnena kan chan theih nan kan Pathian Chungkhuanu chuan amah atanga chhuak (kan pianpui nilo) kan thlarau lam taksa tur chu min pe zawk a, Pathian Khuanu a chhuak kan thlarau ngei khan chatuan Lalram Van chu kan chang zawk a ni. Chu chu kan thlarau ni mai lovin Lalpa lama kan nunna chu a ni si a.

Tuesday, November 6, 2012

KRISTIAN TOBUL

          Kristianna lo chhuah dan leh Kristiante din hmun, engtianga Kristianna hi lo awm nge a ni tih a hmasain kan chhui chhuak ang a. ‘Kristian’ tih hi a bul berah chuan Suala leh Barnaba khan Lal isua thih hnuah Antiokei-ah rawngbawlna neiin Isua chanchin an tlangaupui \hin a. Chutia an tlangauna a\anga anmahni thusawi zawmtu te chu a zawm ve duhlotuten ‘Kristiante hi’ tia an rawn puhna a ni a. Chu an puhna ‘Kristian’ tih chu Isua Krista zuitu, Isua Krista mite tia an hmusitna awka a\anga lo chhuak a ni a. Chu chu Kristian tih bul in\anna hmasa ber chu a ni.
             Chu thu Kristian tih chu lehkhabuah ziah lanin lo awm mahse tuman Kristian kan ni tiin emaw, Kristian pawl tiin emaw hmingah an pu zui chuang lo. Isua leh Apostol-te ral hnua khawvel Kohhran lo ding hmasa ber nia inngai Roman Catholic Church chu, kan hriat \heuh angin khawvel huap Kohhran tia anmahni indahna a lo ni ve a, Roman Catholic Church tia invuahin, khawvelah hma an la ta a. Hetih lai hian Greek Orthodox an tihho pawh khan awmin an insawi ve a. Chungho chuan khawvelah Paula te, Petera te rawngbawlna hnuhma chu an rawn chhunzawm zela in ngaiin an lo tlan ve a nih kha.
              Khawvel Kohhran lo awm hmasa ber kalhmang chu tuna kan hriat ang hian Pope neiin Pope chu Petera hnena thu la chhawngtu leh Petera dinhmun chiaha dingtlang zelah an ngai a ni. Khatiang a nih lai khan, khawvel ram hrang hrangah an rawngbawlna a lo darh zauvin, hmuntin an luah ta a. Chutih hun lai chuan hmuntinah Pope chu an awm thei a ni. Nimahsela, Kum 440 A.D a Rome Khawpuia Pope nia lo awm St. Leo-I-na khan, “Khawvel ram hrang hrangah Pope an awm tur a ni lo, Rome ami chauh hi Pope a ni tur a ni’ tiin a rawn bei ta chat mai a. Chutianga Rome a\ang chauha Pope-a khawvel awp duhna a lo chhuah tak avang chuan khawvel hmun danga Pope reng reng chu pawm an ni ta lo va, Rome khawpui ami chuah chu Pope awm theia ngaih a lo ni ta a ni.
            Chumi chungchanga Bible an tlawhchhan chu hei hi a ni. Lal Isuan Petera hnenah, “ He lungpui chungah hian ka kohhran ka rem chho ang…” tia thu a hlan kha mi pakhat Peter chauh a ni a, a aiawha lo ding leh chu Pope a ni a, pakhat chauh a ni tur a ni, tiin an dah lut ve a. Nimahsela, hei hian a thiltum leh kawh nia lang tlat chu, Roman Catholic Church kan tih ten Rome a\anga khawvel awp duhna a neih avanga sakhaw thua khawvel control theihna tura heng hi an hmalakna a ni. Sakhaw Politics a nih chu.
            Roman Catholic te chuan ‘Kristian’ tih chu an hmingah an hmang chhunzawm hauh lova, chutih lain Roman Catholic ni loten khawvelah hma an rawn la ve leh ta a, kum 383AD lai vel khan Wifeller chuan Damba lui ralah Coth mi an tih zingah khan Isua chanchin a hril \hin a, America leh Europe a\anga Missionary te chuan khawvel hmun hrang hrangah chanchin\ha an tih chu an hril bawk a, chung hun lai chuan kristian tih hi an sawi ri ni turin a lang a, mahse, langsar takin chungah chuan hman a ni.
            Kum 1513 AD-ah khan khawvel Kohhran siam \hatna bul, Reformation an tih kha a lo chhuak ta a, chumi hun lai, 1513AD a\anga 1521 AD thleng khan St. Leo-x chu Pope niin a \hu a, chutih lai chuan German mi, Luther-a khan kohhran siam \hatna a bei vak mai a, chumi avang chuan German ram pawh chu chhim leh hmarah an in\hen ta phuk a, hmar lam zawng chu Luther-a lamah an thle deuh vek a, chhim lam zawng chuan Roman Catholic lam an zawm zui zel a nih kha.
            Chu Reformation chu khawvel ram hrang hrangah a darh ta chum chum mai a. Kum 1522 AD-ah chuan Switzerland ramah an bei zui a, 1523 AD-ah chuan John Calvin-a chuan nasa takin a bei bawk a. Lehkhabu te siamin Protestant chu Geneva-ah a lo ding chho ta a ni. France-ah an bei zui zel, chutiang zelin 1523-ah Dutch \awngin Luther-a thuthlung thar lehlin a ni a, khatiang a an han beih khan German ram reformation kha sakhaw thuin a in\an a, politics in a chawhpawlh ta a, France chu sakhaw thuin a ni tluanchhuak a, ram dang dang chu sakhaw thu leh politics a in kaihkawp nghal zel a.
            England-ah chuan politics thil ngialngan ngat mai a ni thung. Tichuan England Kohhran chu Protestan-ah an lut ta vek a. Kum 1540-ah thurin an \an a, 1552-ah an zova, 1553-ah zir turin an chhuah ta a ni. Roman Catholic a\anga protest tute lo tlan chhuak zawng zawng te kha an za vaiin, kohhran tenau lo awm ve te nen ‘Kristian’ tiin an rawn lam ta a ni.
            Roman Catholic khan tun Bible kan tih ang hi Bu 81 an pawm a, mahse, Reformation a\anga lo chhuak Kristian inti ho zawng zawng hian Bu 66 an la hrang a, chu chu ‘Kristian Bible’ tiin an dah ta a, chu chu khawvel kohhran lo kal dan leh Kristian lo zik chhuah dan a ni.         
            Sawi tawh angin English ho ngat phei khu chu, Rome a\anga Roman Catholic awm duh lova, politics thil ngialngan ngat hmanga, Roman Catholic a\anga Protestan-ah an chhuak puk a, an mahmni thurin te din chawp a, hmala an ni tih kan hriat chian tawh ang kha an dinhmun chu a ni a. He Kristian kan tih tak hi American leh English ho chuan chak takin khawvelah hma an lakpui ta a. Hetia khawvela hmalak duhna an neih avang hian ‘Kristian’ tih hming chu an chawi arh chho ta hluai mai a ni. Hun a lo kal zel a, Roman Catholic te pawh khan “Keini hi Kristian bulpui chu kan ni a, Kristian bul\antu kan ni e,” tiin, Kristian nih chu an rawn chuh ve leh ta a ni. Tunhma a mite hmuhsitna awka, hmingah pawh an put duh loh, Bible-ah pawh hmun khatah chauh lang ve zeuh chu a hming putu nih an in chuh ta a nih chu.
            Protestan Kristian inti hote chuan Kristian ni lote chu chhandam ni lo tur leh vanram pawh kallo turin an zirtir \hin a, chutiang an zirtirna chhan ber chu Roman Catholic te kha nasa taka an er vangin leh nasa taka an beih avangin Roman Catholic chu thiamloh chantir a, chhandam pawh ni zolo tura miten an ngaihna tura an nawrna hmanrua a ni. Kristian lo reng reng chu vanram kallo tura an zirtirna pawh chu, chu thu avang chauh chu a ni. Sakhaw politics bawk a nih chu.
            America leh England te khu an ram ro inrel danah chuan, Democracy inthlang ram an ni a. Poitics leh sakhaw thu inkaihkawp thlapin khawvel an bei a. Communist ram reng reng chu ‘Pathian Do’ tiin an puh thlap a. Anmahni Sakhua, Kristian lo reng rengte chu boralna Hremhmunah kal vek turin an rawn zirtir tlang chho tan gar ngar mai a. Chu chu khawvela Kristian sakhua an rawn hman chhoh dan tlangpui chu a ni.       

Monday, October 29, 2012

CULTURE –HNAM PUMKHATA MIN SIAMTU


S.K.Sanga(Lalsangluaia Pa)


             British hovin min hruaina kha Mizo te tan chuan BORALNA LAMTLUANG  a tih theih hial awm e. Tun thlengin he thu hi thil inthup ala ni a, tunah thangthar te’n kan hailing tan ta a ni. A hmasa in sakhuana in min han hneh phawta chumi hnuah kan pipute min awmtleina Culture leh nunzia te bansan turin min ti a, ihe lovin kan hnam rohlu leh zahawmna te chu kan bansan ta kha a ni a, mahse kum 100 alo liam leh meuh chuan kan thangthar te nunah kan hnam rohlu Culture chu a hlutzia hriain chawimawi lova hun kha leh chen kan lo hluihhlawn tawh chuan chawimawi a rawn hlawh tan leh ta mek a, a lawmawm e.
            British khan thiltha tak min hnutchhiah an nei a, chu chu zirna hi a ni. Amaherawh chu, he zirna min hnutchhiah pawh hi a lo la tha tluantling lo fova, High School kan zir thlen chu an phal leh si lova, an dang leh ta tlat mai a nih kha. Hun reitak hnuah kan mi hmasate beih hahna avangin High School kan nei thei hram a ni. He zirna hi tha hle mahse behchhana an rawn hmanzia leh he zirnaah hian thangvalh a awm reng a ni tih chu tunhnu hian kan hre chhuak ta mek a nih hi. Mizo te pumkhata min siamtu Culture a bo chiah khan kan hnam pawhin kawng a bo ve nghal a, hei vang hian alawm Sap(hnamdang) an kan chak em em tak chhan chu. Kan thangthar te hming phei hi chuan kan Mizo hming a luahlan ta mek a nih hi. Mizo thlah leh Mizo chhul apiang ngei te pawhin Sap hming kan chawi a, kan tu leh fate pawhin min phatsan zo ta. Hmeichhe hming nge mipa hming tih pawh hriat a harsa ta viau mai. Mahni chhungte leh mahni chipuite hming pawh kan ziak dik theilo dawn dawn ta mai chu anih hi. An hming kan chawi Sapho hian min hmu sela, an mi hmuh tum dan ang chu kan ni hauh dawnlo a ni. Kan hming atang ngawt chuan, sam buang deuh thar, mit pawh pawl deuh ram mai, vun ngo tak leh London tuallaia leng ve niawm takah min ngai dawn si a, kan in thelh tlang hle ang le. Heta tang pawh hian lem kan chanzia alang chiang viau a ni, lemchanga kum 100 kan lo hman liam takzia leh kan bo chian zia chu kan hre thei ang.
            Hei chauh pawh hi ala nilo, India ram zau tak chu(Mizo te nena kan inzawm hma pawh khan) British awpna hnuaiah Aigupta saltang angin hun reitak chu an awm anih kha. Saltang ang leh kawngbo anni tih an inhriatchhuah hnuah chauh India ram leh hnam chu a ding chhuak leh thei ta a ni. Hnamdang hnuaia awm a pawizia leh British awpna hnuaia an awm laia an hrehawmzia te kha tun thlengin T.V ah te anla chhuahtir fova, British chunga India mite rilru natna hian chatuan a daih hial awm e.
            India ram chu kan hriat angin British in sumdawnna in a chimral(assimilate) a, keini Mizo te erawh chu sakhuana hmangin min chimral(assimulate) ve thung a, chhungril lamah min awpbetin kan thluak min suksak thung a, a ril pawh alo ril ngiang a ni. Chuvangin, sap lemchan(Drama field) chhuahsan in Zonun field-ah kan inhmuhkhawm theih nan kan hmalam beiseina sang tak nen i thlir ang u. Mizo te Culture-ah kan hausa em em a, hnam dang lakah pawh chhuan tham khawp a hausa kan ni a, kan hnam rohlu Culture hi vawng tlat ila, i hluihhlawn suh ang u, hnam pumkhata min siamtu a ni si a.

Wednesday, October 10, 2012

KRISTA LO KAL LEHNA CHUNGCHANG

Isua


            Tun lai Kristiante hian Krista lo kal lehna hi an nghak thup mai niin a lang a. ‘Krista,’ an tih chu Pathian fapa mihringa lo chang kros-a an khenbeh hlum tak Isua kha a ni a, Judate chuan ‘Messia’ an ti a ni. Pathian mihringa lo chang nia an puh Isua kha khawvela a len lai ni kha a lo kal vawi khatna niin an ngai a.Kristiante ngaih danah chuan a thi a, a tho leh a, vanah a lawn ta a; a lo kal vawi khatna chu a zo ta a, nakinah a lo kal leh ang, an ti.
Isua chu vawi hnihna bak a lo kal nawn fo lo ang-    
            Eng vangin nge lo kal leh tura an ruat le? An thurin bu Bible-ah hian a lo kal leh tur thu hi hmun tam takah ziaka a awm vang a ni. ‘Lalpa,’ tih ringawt hi Bible-ah hian vawi 1855 lai a awm a, ‘Lalpa lo kal lehna,’ tih hi vawi 1800 zet a awm a ni. Krista lo kal leh tur thu hi kan sawi tawh angin vawi tam tak inziak mah sela, a lo kal vawi hnihna tur a ziah thu hi vawi khat chiah kan hmu a, a lo kal leh vawi thumna emaw, vawi lina emaw, a aia tam emaw lo kal leh tura ziahna phei chu kan hmu tawh hauh lo thung a ni. Krista lo kal leh vawi hnihna tur a ziak chiang taka vawi khat chauh kan hmuhna chu, ‘...Chuti ang bawkin Krista pawh mi tam tak sualte kalpui tura vawi khat hlana awm tawhin, chhandamna hmu tura amah lo nghaktute hnenah chuan sual tel loin vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih kan hmu(Heb.9:28). Heta kan chhinchhiah tur thil pawimawh tak tak pahnih awm chu- ‘Sual tel loin,’ tih leh, ‘Vawi hnihnaah,’ tih hi a ni. Krista lo kal lehna nghaktute’n an nghah thlawn dan i lo enkual den den phawt teh ang.
1.         A hmasa berah chuan Isua’n, ‘Krista derte leh zawlnei derte an lo chhuak dawn si a,’ tia a sawi ang deuh khan Europe khawmualah indona a awm fo laiin Judate chu an retheiin ram tinah an tlan darh a, an mangan nasat poh leh Messia an beiseina chu a sang tial tial thin a ni. Chutih lai hun velah khan ‘Messia ka ni,’ lo inti tawk an tam a, Messia beiseitute chuan Messia chu a lo kal hunah chuan an retheihna ata leh an hmelmate lak ata chhanchhuak tur leh kum 1000 Lalram rawn din turin an ruat tlat a ni. Chung hun lai chuan Juda mi pakhat Sabutai Zevi chuan Messia nia inchhalin kum 1666-ah Jerusalem-ah Lalber anga lo kalin kum sang Lalram din turin a insawi a, chu pa chu Messia beiseitu tam ber chuan Messia ni ngeiah an ruat tawh a, zuitu pawh a ngah hle a ni. Messia lo kal hnaih beiseitute chuan an zalenna ni leh Messia an beisei hlawhtlinna ni chu lo hnai tial tialin an hria a, harsatna leh tihduhdahna an tuarna karah pawh lawmin an zaiin an lam thei hial tawh a ni.
            Nimahsela chuti anga Messia ni ngeia ruattute’n a lo kal leh hun leh kum 1000 Lalram a rawn din hun hnai tawh hlea an hriata hlima an zaia an lam mup mup lai chuan Messia nia an ruat Sabutai Zevi chu kum 1666 a lo thlen meuh chuan Jerusalem-ah Lalber anga lo kal ta lo chuan Contantinople-ah a kal ta daih mai a. Chutah chuan Turks lalpa chuan lo manin tan inah a khung ta hmiah mai a. Messia lo kal beiseitu hmasate beiseina hun leh ni leh kum chu a thlawnin a liam ta duai duai mai a ni. 
2.         Bible-ah chuan, ‘A tirin Pathianin lei leh van a siam a,’ tiin a thu a intan phawt mai a(Gen.1:1). Chuti chuan Pathian chuan a thil siam zawng zawng chu ni ruk chhungin a zo a(Gen.1:31), ni sarih ni chuan a chawlhsan ta tih kan hmu leh a(Gen.2:2). Dr.Livefoot-a leh James Ussher-a chuan Pathianin khawvel a siam zawh hun chu kum B.C.4004 kha niin an chhut a. Ni ruk chhunga engkim siam zawh a nihna chu ni khat chu kum sangkhat ang zelin an chhut a(II Pet.3:8; Sam 90:4). Pathianin ni ruk chhungin engkim a siam zo a, chu chu kum 6000 anga chhutin a ni sarih niah a chawl a, chu chu kum 7000 lo inher chhuahna turah an ruat a ni. Chuti anga an chhut chuan khawvel siam zawh ni chu Khuangchawi thla(October) ni 23/26, kum B.C. 4004 niin Ussher-ate khan an chhut a; chuta tanga chhut chuan ni 23/26 Khuangchawi thla(October), 1994 kha kum sangkhat Lalram rawn dinna tur niin an ngai a nih chu.
            Chuti chuan ni 23 Khuangchawithla(October) 1994 chu khawvel tawp hun tur leh Lal Krista hoa kum 1000 Lalram din hun turah ngaiin hlim leh phur takin an thlir a, nghakhlel em emin an awm a, a lo thlen dawn hnaihah phei chuan khawthlang rama mi thenkhatte phei chuan chu mi ni chu an lo hmuak nasa hle a ni ang, special cake te pawh an lo siam hial a ni awm e. Nimahsela chu mi hun tiam ni 23 chu a lo thlen meuh chuan engmah thil danglam hmuh tur reng reng a awm leh ta chuang lo a. ‘A, ni 26 zawk hi a ni ang e,’ an ti a; chu mi ni pawh chu thil engmah danglam chuang awm si loin an nghakhlel thlawn leh ta duai duai mai a nih chu. Krista lo kal thu leh thil mak danglam engmah a awm leh ta chuang lo a ni.
3.         A dawt lehah chuan America ram zawlnei, thil lo thleng tur hrilh lawk dik zet thina mi tam takin an ngaih leh an sawi huai huai chuan a thil khai, khawvel(Glob) anga mum hmang chuan thil lo thleng tur chu a sawi lawk thin niin an sawi a; a thil hrilh lawk tawh reng reng dik lo a la awm ngai lo niin an sawi a ni. Chupa hming chu Nostradamus-a a ni a, ani hian German Dictator hlui Adolp Hitler-a pawh kha a naupan laiin kawngah a tawk a, bawkkhupin chibai a buk a. Miin an lo hmuh chuan, ‘Eng vangin nge kha naupang kha khati anga chibai i buk le?’ tia an zawh chuan, ‘He naupang(Hitler-a) hi mi ropui tak a lo la ni dawn a ni,’ a ti niin an sawi. A sawi ang ngei chuan German dictator ropui tak a lo ni ta a, khawvel indopui chawk chhuaktu a lo ni ta hial a. Nostradamus-a chuan kum 1999 thla 7-naah khawvel a tawp dawn niin a sawi a ni awm e. Chu thu chu Kristian tam takin an ring ta em em mai a, “Nostradamus-a hian a kum leh a thla chiah a sawi a, a ni tur a sawi tel lo a; Isua pawhin, “..Chu mi ni leh a hun tur chu tuman an hre lo,”(Matt.24:36,42; Mark.13:32;Tirhkohte.1:7)a ti chauh reng alawm, hepa(Nostradamus-a) sawi hi a dik ngei ngei ang,’ tiin an ring hle a ni.
            Nimahsela chuti ang Kristiante beisei, ‘Krista lo kal lehna leh khawvel tawpna lo thleng mai tura an nghah chu a lo thlawn leh ta pek a, an beisei ang chuan a lo kal leh ta lo phawt chu a ni. Lo kal leh tura insawi Isua hian dawt a sawi nge ni ang, amah beiseitute’n a lo kal leh dan tur an beisei dan zawng a dik lo zawk ni ang le?
4.         Beiseina pakhat a la awm, Kristian mi thenkhat chuan khawii ziaka an hmuh  nge chu ka hre hauh lo a, “Isua’n, ‘Kum sanghnih bak ka thang lo ang,’ a ti,” titu leh, ‘Kum sanghnih aia rei ka thang lo ang,’ a ti,” ti an awm bawk a ni. Chu pawh chu ziak lo awm teh reng pawh ni se, tunah kum 2012 lai chu a lo liam leh ta. Tunah a lo la kal lo a nih chuan, ‘Ka lo kal thuai dawn e,’ ti si, a thuai  hi a rei ta hle a ni.
Sual tel loin a lo kal ta-    
            Kan thu hmasaah khan ‘Sual tel loin,’ tih kha a awm a; Kristiante’n chhandamtu Messia lo kal leh tur an nghah hi sual tel loa lo kal tur ni awm tak a ni. A lo kal hmasak tum khan mi sualah an puh a, thiam loh an chantir a, an tihlum hial a nih kha. A lo kal leh hunah chuan sual a tel tawh dawn lo a ni ang. A nih leh sual chu a tel em? Sual nei rengin a lo kal em i lo en teh ang.
            Isua’n a lo kal hun tur ni leh hun chu tuma hriat a nih loh thu a sawi a, “...Chu mi ni leh a hun thu chu Pa chauh lo chuan tuman, vana vantirhkohte pawhin, Fapa pawhin an hre lo,” a ti a. Luka pawhin a ziak dan chuan, “Tin, ani chuan an hnenah, ‘Pain a hun leh a ni, ama thu thua awma a ruat chu, nangni lo hriat tur a ni lo e,’....” a ti a. Chu mi dawt chiahah chuan, “Nimahsela Thlarau Thianghlim chu in chunga a lo thlen hunah thil tihtheihna in la nei ang .....,” tiin a sawi zawm nghal a ni. Chuti a nih chuan Thlarau Thianghlim an dawn kha amah Isua lo kal lehna angin a sawi a nih hmel hle a ni. Isua a thih atanga a ni sawmnganaah khan Thlarau  Thianghlim chu an chungah a lo thleng a nih kha(Tirhkohte.2:2-4). Thlarau Thianghlimin a lo kal a, chu tah chuan sual a tel si lo a; sual  tel chu sawi loh, mei angin an hnenah a rawn inlar a(Tirhkohte.2:3), anmahni pawh a rawn kang thianghlim ta zawk a nih chu(Thup.220:9).
A lo kal vawi hnihna chu-
            Pentikos nia a lo kalna kha a lo kal vawei hnihna chu a ni a, chu bak chu a lo kal tawh lo ang. ‘...Vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih ziak ang khan vawi hnihnaah chuan a lo lang ta ngei a, tu nge la awih lo cheu dawn le? Paula chuan, ‘Tupawhin Lalpa a hmangaih loh chuan anchhe dawngin awm rawh se. Kan Lalpa chu a lo kal e,’ a ti a(I Kor.16:22). Heta ‘Lalpa,’ tia a lam hi a hnenah chuan a lo thleng tawh ngei a, amah Paula hnenah chuan a awm reng tawh a ni. Tuna an hnena lo la kal ve lo leh Lalpa dang la nghak mektute chuan Paula Lalpa kha an hmangaih ve lo a nih chuan Paula anchhia chu an dawng ngei ang le. Paula Lalpa kha hmangaih ve ni sela chuan tun thleng thleng hian Lalpa dang chu an nghak tawh hauh lo ang maw le. Tun lai Mizo Kristiante pawh hian eng anga rei pawh nghakin kum sangkhat pawh damin nghak mah sela Paula nghah thlen Lalpa bak kha chu Lalpa dang an nghah thlen a rinawm chuang lo a ni, a lo kal vawi hnihna bak lo kal a tum tawh lo a nih si chuan.
A pathiannain a lo kal-
            A pathiannaa a lo kal bak chu mihring anga hmuh theihin a lo kal tawh lo ang.Isua chu a pathiannain a lo kal a, Pathian chu kan ral hmang mei a nih tlat avangin(Heb.12:29; Deut.4:24). Thlarau Thianghlima a lo kal avangin tisa mita hmuh chi a lo ni lo a ni ang, Isua’n Pathian chu thlarau a nih avanga hmuh theih a nih loh thu pawh a sawi, ‘Tuman eng lai mahinPathian an hmu lo,’ a ti(Joh.1:18; I Joh.4:12; Kol.1:15).
Pathian ram lo thleng angin a sawi-
            Tin, Isua lo kal vawi hnihna hi Pathian ram lo thleng angin a sawi bawk a. ‘Pathian ram chu hmuh theihin a lo thleng lo e,’ a ti(Luka 17:20). ‘Dik takin ka hrilh a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm,’ (Luka 9:27; Mark.9:1) tih te pawh kan hmu bawk a ni. Khing kan Bible chang han tar lante khian Isua lo kal vawi hnihna chu a lo thleng tawh a ni tih min hriattir thei awm e. Mahse Kristiante zingah he Isua hi a lo kal leh tawh tih tu nge awih thei ang le? ‘Sual tel loin vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih a ni si a. A lo kal vawi thumna emaw, vawi lina emaw, vawi ngana emaw, chu mi aia tam pawh a sawi tawh lo; a vawi hnihna thleng chiah chauh a sawi a ni. Vawi hnihna atan a lo kal leh tawh a, chu bak chu a lo lang tawh lo ang. A vawi hnihna hi a tawpna a ni tawh dawn a, amah beiseia lo nghaktute hnena awm hlen tur a ni tawh dawn a ni tih Isua’n a hrilh(Joh.14:16, 23). A lo kal vawi hnihna hi a pathiannaa lo kal a nih avangin hmuh theih pawh a ni lo a ni.
Mi thianghlim 10000-te nen-
            Mi thianghlim rual tam takte nena a lo kal tur hrilh lawkna pawh kan hmu a, ‘Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorel tur leh Pathian ngaihsak lote zawng zawng Pathian ngaihsak lohna hna Pathian ngaihsak lo chunga an thawh zawng zawng kawngah leh Pathian ngaihsak lo mi sualte’n a chungah thu khauh tak an sawi zawng zawng kawnga thiam loh chantir turin Lalpa chu a mi thianghlim singkhatte nen a lo kal a ni,’tih kan hmu(Juda 14,15) . Hetah hian mi thianghlim 10000 nena lo kal angin a sawi a; tin, ‘Isuaa muhil tawhte chu Pathianin ama rualin a rawn hruai ve bawk ang,’ tih kan hmu bawk a(I Thes.4:14). Isua lo kal leh hunah chuan mi thiamhlim rualte pawh hmuh tel ve an inbeisei a nih pawhin an hmu chuang hek lo ang. Isua chu thlaraua a lo kal khan mi thianghlim rual an hmuh an sawi tel ve lo tlat a. Paula vekin, ‘Lalpa ngei chu au thawm nen, vantirhkoh chungnung ber aw nen, Pathian tawtawrawt ri nen, van atangin a lo chhuk dawn si a,’ a ti a(I Thes.4:16). Hetah hian ‘au thawm ‘ te, ‘vantirhkoh chungnung ber aw’ te, ‘Pathian tawtawrawt ri’ te pawh Isua lo kal hunah hriat tel tur ni awm takin a sawi na a, a thiha a thawh leh hnua vana a lawn lai khan au thawm leh tawtawrawt ri nena chho angin an sawi a,
            ‘Pathian chu au thawm nen a chho a,
            Lalpa chu tawtawrawt ri nen a chho ta e,’
tiin an lo ziak a ni(Sam 47:5). Heti ang hian sawi mah sela, Isua chu vana a chhoh lai khan a zirtirte’n an en reng a, mahse au thawm leh tawtawrawt ri an hriat thu sawi a awm lo(Mark.16:19; Luka 24:51; Tirhkohte 1:9). Chuvangin Isua pawh hi a lo kal leh hun nghaktute hian au thawm te, vantirhkoh chungnung ber aw te leh Pathian tawtawrawt ri te chu an hre dawn chuang lo a ni.
Isua lo kal leh hmain an thi lo ang-
            Isua khan mi thenkhatte chu a lo kal leh hma chuan an thih hauh loh tur thu a sawi a. ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan, thihna tem tawp lo tur an awm...,’(Matt.16:28; Mark.9:1; Luka 9:27) tiin. Chung mite, a lo kal leh hma loha thi lo turte zingah chuan a hming mal man fak tur pawhin a  zirtir Johana ngei pawh a tel a ni tih chiang takin kan hre bawk a(Joh.21:22).
            Isua khawvela a len laia a thu sawi lai ding chunga a kianga lo ngaithlatute zinga ‘a thente,’ a tihte kha tuna Isua lo kal lehna la nghaktute hian zuk zawng ta sela, dama awm an zu hmu ang em le? An zinga chiang taka tel ve kan hriat Johana pawh savun uiha tuama an hnuha martara a thih tak thu kan hre bawk si a.
Isua ram chu khawiah nge-
            ‘Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan....,’ tih kha kan hmu a, Isua chu ama rama lo kal tur a nih avangin a lo kal lehna nghaktute chuan ama ram loah chuan eng chen pawh lo nghak sela an nghak thleng dawn chuang lo a; chuvangin Mihring Fapa ram chu khawiah nge a awm tih hi kan hriat a ngai leh ta phawt mai a nih hi. Pontia Pilata hmaa a din lai khan Isuan eng tin nge Pilata hnenah khan a sawi kha? ‘Ka ram chu he khawvela mi hi a ni lo; ka ram chu he khawvela mi hi ni sela, ka thuihruaite’n an bei ang, Judate hnena peka ka awm lohna’n; nimahsela ka ram zawng heta mi hi a ni lo,’ a ti a nih kha(Joh.18:36). He khawvela mi hi a ram a nih loh avangin a thuihruaite pawh a hmelmate bei let turin a pun duh lo a, puna hnehin an man dawn lai pawh khan Petera’n a chem a han vilik hman a, mahse a paia khung tha turin a hrilh ta zawk a nih kha(Joh.18:10-11; Matt.26:51-54; Mark.14:47; Luka 22:50). Isua khan amah man tumtu a hmelmate kha duh sela chuan bei let turin a thuihruaite chu a pun thei reng a ni tih pawh a sawi niin Matthaia chuan a ziak a, ‘Tin, ngai teh, Isua hote zinga pakhat chuan a kutin a ban a, a khandaih a phawi a, Puithiam lalber bawi chu a sat a, a beng a sah thlaksak a. Tin, Isua’n a hnenah, “I khandaih kha a dahnaah dah leh rawh, khandaih ruaitute zawng zawng chu khandaih vekah an thi dawn si a. Tunah  pawh  vantirhkoh sangruk hmun sawm leh hmun hnih aia tam zawk mi rawn tirhsak turin ka Pa hnenah ngen thei loin mi ring em ni le? Nimahsela ngen ang ila, engtin nge Pathian Lehkha Thu- heti anga a lo awm tur thu hi-a thlen theih ang le?” a ti a,’ tiin(Matt.26:51-54). Chuvangin Isua ram chu hmuh theih lama innghat a ni lo tihna a nih chu. Isua chu a ramah a lo kal tawh a, hmuh theih loh ramaha lo kal ta zawka nih chu. Pathian ram chu hmuh theihin a lo thleng lo tih a sawi miau mai si a(Luka 17:20). Isua chu a mihrinna ni loin, a pathiannain, thlarauin a lo kal a, chuvang chuan a hmutute chuan,
            ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’(Sam 118:26)
tiin an lo sawi daih tawh a ni. Isua ngeiin, ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e, in tih hma loh chuan mi hmu leh tawh lo ang,’(Luka 13:35; Matt.23:39) a ti a. Tun lai Mizo Kristiante pawh hian Tum Kau Ni apiangin, ‘Hossana, Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’ tiin an au rual thin tak a, mahse amah Isua lo kal leh chu an hmu chuang si lo ni awm tak a ni, a lo kal lehna an la nghak fan fan mai a nih hi. Amah (Isua) lo kal leh chu hmu si loin, ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’ an ti a; Paulate chuan Isua lo kal leh an hmuh avang zawkin, ‘Kan Lalpa chu a lo kal e,’ an ti a ni zawk si a.
Isua lo kal lehna hmuh dan inang lo-
            Isua chu a lo kal leh tawh thu kan sawi a, amah ringtute tana a lo kal leh dan leh amah ring ve lotute tana a lo kal leh dan a inang lo hle mai a, chuvang chuan tun lai Mizo Kristiante pawh hian ‘a lo la kal lo’ nia an ngaih tlat si chuan Isua zuitu Kristiante zingah an tel ve phak lo a ni mai lo ang maw le? A lo kal vawi khatnaah khan Palestina ramah a lo kal a, Israel beram bote hnenah chauh tirh a nihzia a sawi ang ngeiin Israel ramah chauh a lo kal ni awm tak a ni(Matt.15:24).  Chuvangin amah ringtute hnena a lo kal leh pawhin Israel ramah ngei a lo kal a, amah ring lotute hnena a lo kal leh pawhin Israel ramah tho a lo kal leh a ni tih Bible chang atangin a lang leh vek a ni.
            Isua’n a lo kal leh dawna thil  awm dan tur a sawi zawng zawngte chu a thlen kim hmain khatih hun laia mite kha chu an ral dawn loh thu chiang takin a sawi a, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che u, thil zawng zawng a thlen kim hma loh chuan tun lai chhuante hi an ral lo ang,’ tiin(Luka 21:32; Matt.24:34). ‘Lei leh van a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo ang,’ a ti a. Isuan, ‘Ka thu,’ a tih hi Mizo Kristian mi tam takin an hre thelh fo niin a lang a, Isua lo pian atanga a thiha a thawh leh, vana a lawn tur hrilh lawkna thu kha a ni a; kawng danga a sawi dan chuan, ‘Lei leh van hi a boral hma loh zawng dan thua mi chhun han te tak te emaw, thai han te tak te emaw pakhat mah a boral tawp lo ang, a zaa a thlen kim hma loh zawng,’ a ti. Ama chanchin tur an lo ziah lawk zawng zawng kha a sawina a ni. Isua lo kal lehna dan      hi chi hniha sawi theih a ni a, a chi khat zawk chu kan sawi tawh ang khan ‘amah ringtute leh a zuitu tak takte tana a lo kal lehna’ kha a ni a, chu chu a lo kal leh dan kan sawi zawh takte ang kha a ni. A chi khat dang leh chu ‘amah ring duh lotute tana a lo kal lehna’ kha a ni leh a, chu chu engti anga lo kal leh nge a nih i lo en leh teh ang.
Rapthlak taka a lo kal lehna-
            Heta a lo kal leh dan hi chu a lo kal leh dan kan sawi hmasakte nen kha chuan inang lo tak a ni. Hetah hi chuan phuba lakna a tel a, ‘Chung ni chu phuba lak ni a ni e, thu an ziak zawng zawng a lo thlen theihna turin,’(Luka 21:22) tih ziak kan hmu a, a rapthlak hle a ni. A lo kal hmasak tuma an khenbeh dawn lai khan Pilata chuan Isua chung thua mawh phurtu nih duh loin a kut a sil a, ‘He mi fel thisenah hian ka thiang e; nangnin in tih tihin ti rawh u,’(Matt.27:24) a ti a. Vantlang zawng zawng chuan, ‘A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm rawh se,’ an ti a nih kha(Matt.27:25). A thisen mawh chu amah ring duh lo leh awih duh lotu Juda mipuite, ‘Khengbet rawh, khengbet rawh,’ tia au khumtute chungah ngei khan phuba a rawn la dawn tlat a ni. Tin, a thil mak tihtamna deuh deuh khua- Korazin te, Betsaida te leh Kapernaum khua te pawh kha he phuba lakna atana Pahtian hremna tuar nasa turte an ni a, heng khuate tuar tur ai chuan Tura leh Sidon khaw tuar tur te, Sodom leh Gomrra khaw tuar tur te chu a zia a awm zawk ang tih a sawi(Matt.11:21-24; Luka 10:13-15). Heng khuate hi Bible-a a lan dan chuan an sual em avanga Pathian hremna tawk bawk an ni a, meia kan raltir an ni. Chu phuba lakna rapthlak tak mai chu Isua lo kal lehnain a ken tel a ni tlat mai. He phuba laknaa Korazin khua te, Betsaida khua te leh Kapernaum khua te tuar tur chu Sodom leh Gomorra khua te leh Tura leh Sidon khua te tuar tur ai chuan a nasa fe dawn tih Isuan a sawi lawk sa a, Pathianin Isua tihhlumna leh zawlneiho an thahna thisen phuba lakna hmanrua atan Judai ram runtu hmelma sipai rualte hman a tum a, ‘Nimahsela sipaihote’n Jerusalem khua an hual in hmuh hunah, a boral dawn tih hria ang che u,’ tiin a sawi(Luka 21:20).
            Kum A.D.100 lai vel khan  phuba lakna chu a lo thleng ta a. Jerusalem kulh bangte chu chhut chhiat vekin a awm a, Judaho chu sala hralh darhin an awm a, an tuar nasa em em a ni. Isua sawi ang chuan heti ang khawpa hrehawm nasa hi khawvel awm tirh ata a la awm ngai lo a, awm pawh a awm leh tawh hek lo turin a sawi hial a ni(Matt.24:21). Isua sawi dan chuan, ‘Chung ni chuan raite leh nauno pawmte chung a pik ang, khawvelah hian hrehawm nasa tak a thlen dawn avang leh he chite(Judaho) chungah hian thinurna a thlen dawn avangin,’ a ti(Luka 21:23). Juda hnamte tan chuan an tuarna hi a rapthlak reng a, indona hi an awmnaah tawh chuan Judaho hi a tuar nasa ber ber an ni zel a ni. A hnu lam kum tam tak thlengin indona hrehawm an tuar a. Khawvel Indopui II-naah pawh khan Hitler-a sipaite chuan Juda mi 6,000,000 vel chu Concentration camp-ah dahin an ur hlum vek a ni. ‘Chung zawng zawng chu a thlen kim hmain tun lai chhuante hi an ral lo ang,’(Luka 21:32; Matt.24:34; Mark.13:30). a tih ang ngei khan Isua duh loa dodaltute hun lai chhuante kha ral hman loin kha phuba lakna rapthlak tak kha an tawng ta chiah mai a nih kha.
Lei leh van a ral-
            ‘Lei leh van hi a boral hma loh zawng dan thua mi chhun han te tak te emaw, thai han te tak te emaw pakhat mah a boral tawp lo ang, a zaa a thlen kim hma loh zawng,’ tih leh, ‘Lei leh van a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo ang,’ tih thu kan hmu bawk a(Mark.13:31; Matt.24:35; Mark.13:31; Luka 21:33).  Dan thua mi chhun han leh thai han te tak te pawh a boral hmain lei leh van a boral phawt dawn a nih chu. A nih leh Isua a lo la kal leh lo ni sela, lei leh van  chu a boral tawh em? Boral daih tawh e. Johana chuan lei leh van boral chu a lo hmu daih tawh nia! ‘Tin, van thar leh lei thar ka hmu a, van hmasa leh lei hmasa chu a boral tawh a, tuifinriat pawh a awm tawh lo a ni,’ tiin a lo ziak daih tawh(Thup.21:1). Johana chuan lei thar leh van thar chu khaw thianghlim Jerusalem thar angin a hmu a ni(Thup.21:2). Isua thihna kha ‘lei leh van boralna’ a nih chu. Isua lo kal lehna chuan thinurna leh phuba lakna a rawn thlen a, chu chuan khatih lai huna Judai ram khawvel(lei leh van) chu a tiboral ta bawk a ni

Jentail-te ni a kin-
            Isuan, ‘Jentail-te ni a kin hma loh zawng Jerusalemn hi Jentail-te rah behin a awm ang,’(Luka 21:24) tih thu a sawi bawk a. A nih loh leh Isua lo kal lehna chhinchhiahna pakhat chu Jentail-te ni kin hi a lo ni leh a. Isua chu a lo la kal lo ni ta se, Jentail-te ni chu a la kin lo tihna em ni ang? I lo en leh teh ang.
            A hmasa berah chuan Jentail-te ni a kin hma chuan Jerusalem khua chu Jentail-te’n an rap bet rih dawn tih kan hmu a. Isuan, ‘He in hi tichhia ula, ni thum chhungin ka tung ding leh ang,’ tih thu a sawi lai khan ama taksa  tihhluma a awm tur leh ni thum nia a thawh leh tur thu a sawina a ni tih Judate’n an hre lo a nih kha(Joh.2:19-22). Khati ang bawk khanIsua chuan ama taksa thu a sawina niin a lang leh tlat a ni. Chuti chuan a thiha a thawh leha vana a lawn hnu chuan Jentail-te rah beh phak a ni tawh lo a, Jentail-te ni chi a kin ta a ni.
            A dawt lehah chuan Israel hnamin zalenna famkim (Independent) ni 14 May, 1947-a a hmuh khan  Jerusaelm chu a pumin an la nei thei lo a, Ni ruk indona kum 1967-a an neih khan an hmelmate lak atangin Jerusalem chu a pumin an chang ta a, Jentail-te ni chu a kin ta a ni tih a chiang leh a ni.
Khawvel tawpna-
            Isua lo kalna leh khawvel tawpna hi a inzawm bawk a.  Isua’n khawvel tawp a sawi hi Judai ram khawvel tawpna a ni. A zirtirte’n, ‘I lo kal lehna leh khawvel tawpna chhinchhiahna chu eng nge ni ang, min hrilh rawh,’(Matt.24:3) tia an zawh kha Judai rama phuba lakna rapthlak tak lo thlen hmaa thil lo awm turte a hrilh a nih kha. Kha phuba lakna avanga Israel rama Jerusalem chhiat buaihna leh mihring thihna leh tuarna nasa tak kha khawvel tawpna chu a ni. Kha chhiatna leh phuba lakna(khawvel tawpna) kha Isua lo kal lehna avanga thil lo awm, Isua lo kal lehna nena thil inkaihhnawih a ni a, Isua lo kal leh hnua lo thleng a ni. Isua’n, ‘Tin, he ram chanchin tha hi hnam zawng zawng hriattir turin khawvel zawng zawngah hrilhina awm ang, chu mi zawhah chuan tawpna chu a lo thleng ang,’ a ti a(Matt.24:14). Kha chhiatna kha a lo thlen hma khan Isua chu a lo kal leh a, a lo kal lehnain a ken tel a ni tih hria ila. Vana a lawn dawn khan, ‘Khawvel zawng zawngah kal ula, thil siam zawng zawng hnenah chanchin tha hi hril rawh u,’ tiin a chah a. Amah Isua lo kal leh hnu khan Israel ram chu an fang ta a, Isua chanchin thu chu an hril ta a nih kha. Amaherawh chu Mizo Kristiante’n ‘khawvel tawpna’ kha kan chenna lei(earth) pumpui sawina emaw an ti zel a, a ni lo. Isua chu a lo kal daih tawh a, khawvel pawh a tawp tawh. Tuna Israel ram khawvel khu chu an khawvel tawp tawh hnua an khawvel thar a nih khu.

Tlipna-

            Isua chu a pathiannaina lo kal leh, thlarauin a lo kal leh kan ti a. A nih loh leh awih lo kan la awm hram em ni? Isua chu a lo la kal leh rih lo, kan la ti talh dawn em ni? Amah ngeiin, ‘Mihring Fapa a lo kal hmain Israel khuate chu in fang chhuak lo ang,’ tih thu a sawi tlat si a(Matt.10:23; Tirhkohte 1:4). ‘Mihring Fapa’ hi Isua ni lo mi dangah kan puh daih a nih si loh chuan, ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan, thihna tem tawp lo tur an awm...,’(Matt.16:28) tih thu kan hmu si a, a lo kal hmaa thihna tem lo tur kha Johana chu a tel ngei a, Johana kha a la dam em le? Isua lo kal lehna leh Pathian ram lo thlenna hi thuhmun renginIsuan a sawi tlat mai. ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram thiltihtheihna nena lo thleng an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm...”(Mark.9:10). ‘Dik takin ka hrilh a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm...’(Luka 9:27). Isua’n Petera hnenah a zirtirpui Johana chu, ‘Ka lo kal leh thlenga awm rengah phei duh ila....’(Joh.21:22) a tih khan a zirtir dangte khan Johana kha a thih ve loh tur thu a sawi emaw an ti a, mahse a thi dawn lo tih thu a sawina a ni lo a, a lo kal leh hun thlenga dam tura a sawina a ni zawk si a(Joh.21:23). Chu Johana ngei mai chu savun uiha an tuam kha a ni a, a thi daih tawh bawk si a, chu chuan Isua chu a lo kal leh tawh ngei a ni tih a ti chiang hle awm e.