CULTURE –HNAM PUMKHATA MIN SIAMTU

S.K.Sanga(Lalsangluaia Pa)

             British hovin min hruaina kha Mizo te tan chuan BORALNA LAMTLUANG  a tih theih hial awm e. Tun thlengin he thu hi thil inthup ala ni a, tunah thangthar te’n kan hailing tan ta a ni. A hmasa in sakhuana in min han hneh phawta chumi hnuah kan pipute min awmtleina Culture leh nunzia te bansan turin min ti a, ihe lovin kan hnam rohlu leh zahawmna te chu kan bansan ta kha a ni a, mahse kum 100 alo liam leh meuh chuan kan thangthar te nunah kan hnam rohlu Culture chu a hlutzia hriain chawimawi lova hun kha leh chen kan lo hluihhlawn tawh chuan chawimawi a rawn hlawh tan leh ta mek a, a lawmawm e.

            British khan thiltha tak min hnutchhiah an nei a, chu chu zirna hi a ni. Amaherawh chu, he zirna min hnutchhiah pawh hi a lo la tha tluantling lo fova, High School kan zir thlen chu an phal leh si lova, an dang leh ta tlat mai a nih kha. Hun reitak hnuah kan mi hmasate beih hahna avangin High School kan nei thei hram a ni. He zirna hi tha hle mahse behchhana an rawn hmanzia leh he zirnaah hian thangvalh a awm reng a ni tih chu tunhnu hian kan hre chhuak ta mek a nih hi. Mizo te pumkhata min siamtu Culture a bo chiah khan kan hnam pawhin kawng a bo ve nghal a, hei vang hian alawm Sap(hnamdang) an kan chak em em tak chhan chu. Kan thangthar te hming phei hi chuan kan Mizo hming a luahlan ta mek a nih hi. Mizo thlah leh Mizo chhul apiang ngei te pawhin Sap hming kan chawi a, kan tu leh fate pawhin min phatsan zo ta. Hmeichhe hming nge mipa hming tih pawh hriat a harsa ta viau mai. Mahni chhungte leh mahni chipuite hming pawh kan ziak dik theilo dawn dawn ta mai chu anih hi. An hming kan chawi Sapho hian min hmu sela, an mi hmuh tum dan ang chu kan ni hauh dawnlo a ni. Kan hming atang ngawt chuan, sam buang deuh thar, mit pawh pawl deuh ram mai, vun ngo tak leh London tuallaia leng ve niawm takah min ngai dawn si a, kan in thelh tlang hle ang le. Heta tang pawh hian lem kan chanzia alang chiang viau a ni, lemchanga kum 100 kan lo hman liam takzia leh kan bo chian zia chu kan hre thei ang.

            Hei chauh pawh hi ala nilo, India ram zau tak chu(Mizo te nena kan inzawm hma pawh khan) British awpna hnuaiah Aigupta saltang angin hun reitak chu an awm anih kha. Saltang ang leh kawngbo anni tih an inhriatchhuah hnuah chauh India ram leh hnam chu a ding chhuak leh thei ta a ni. Hnamdang hnuaia awm a pawizia leh British awpna hnuaia an awm laia an hrehawmzia te kha tun thlengin T.V ah te anla chhuahtir fova, British chunga India mite rilru natna hian chatuan a daih hial awm e.

            India ram chu kan hriat angin British in sumdawnna in a chimral(assimilate) a, keini Mizo te erawh chu sakhuana hmangin min chimral(assimulate) ve thung a, chhungril lamah min awpbetin kan thluak min suksak thung a, a ril pawh alo ril ngiang a ni. Chuvangin, sap lemchan(Drama field) chhuahsan in Zonun field-ah kan inhmuhkhawm theih nan kan hmalam beiseina sang tak nen i thlir ang u. Mizo te Culture-ah kan hausa em em a, hnam dang lakah pawh chhuan tham khawp a hausa kan ni a, kan hnam rohlu Culture hi vawng tlat ila, i hluihhlawn suh ang u, hnam pumkhata min siamtu a ni si a.

KRISTA LO KAL LEHNA CHUNGCHANG

Isua

            Tun lai Kristiante hian Krista lo kal lehna hi an nghak thup mai niin a lang a. ‘Krista,’ an tih chu Pathian fapa mihringa lo chang kros-a an khenbeh hlum tak Isua kha a ni a, Judate chuan ‘Messia’ an ti a ni. Pathian mihringa lo chang nia an puh Isua kha khawvela a len lai ni kha a lo kal vawi khatna niin an ngai a.Kristiante ngaih danah chuan a thi a, a tho leh a, vanah a lawn ta a; a lo kal vawi khatna chu a zo ta a, nakinah a lo kal leh ang, an ti.

Isua chu vawi hnihna bak a lo kal nawn fo lo ang-    

            Eng vangin nge lo kal leh tura an ruat le? An thurin bu Bible-ah hian a lo kal leh tur thu hi hmun tam takah ziaka a awm vang a ni. ‘Lalpa,’ tih ringawt hi Bible-ah hian vawi 1855 lai a awm a, ‘Lalpa lo kal lehna,’ tih hi vawi 1800 zet a awm a ni. Krista lo kal leh tur thu hi kan sawi tawh angin vawi tam tak inziak mah sela, a lo kal vawi hnihna tur a ziah thu hi vawi khat chiah kan hmu a, a lo kal leh vawi thumna emaw, vawi lina emaw, a aia tam emaw lo kal leh tura ziahna phei chu kan hmu tawh hauh lo thung a ni. Krista lo kal leh vawi hnihna tur a ziak chiang taka vawi khat chauh kan hmuhna chu, ‘...Chuti ang bawkin Krista pawh mi tam tak sualte kalpui tura vawi khat hlana awm tawhin, chhandamna hmu tura amah lo nghaktute hnenah chuan sual tel loin vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih kan hmu(Heb.9:28). Heta kan chhinchhiah tur thil pawimawh tak tak pahnih awm chu- ‘Sual tel loin,’ tih leh, ‘Vawi hnihnaah,’ tih hi a ni. Krista lo kal lehna nghaktute’n an nghah thlawn dan i lo enkual den den phawt teh ang.

1.         A hmasa berah chuan Isua’n, ‘Krista derte leh zawlnei derte an lo chhuak dawn si a,’ tia a sawi ang deuh khan Europe khawmualah indona a awm fo laiin Judate chu an retheiin ram tinah an tlan darh a, an mangan nasat poh leh Messia an beiseina chu a sang tial tial thin a ni. Chutih lai hun velah khan ‘Messia ka ni,’ lo inti tawk an tam a, Messia beiseitute chuan Messia chu a lo kal hunah chuan an retheihna ata leh an hmelmate lak ata chhanchhuak tur leh kum 1000 Lalram rawn din turin an ruat tlat a ni. Chung hun lai chuan Juda mi pakhat Sabutai Zevi chuan Messia nia inchhalin kum 1666-ah Jerusalem-ah Lalber anga lo kalin kum sang Lalram din turin a insawi a, chu pa chu Messia beiseitu tam ber chuan Messia ni ngeiah an ruat tawh a, zuitu pawh a ngah hle a ni. Messia lo kal hnaih beiseitute chuan an zalenna ni leh Messia an beisei hlawhtlinna ni chu lo hnai tial tialin an hria a, harsatna leh tihduhdahna an tuarna karah pawh lawmin an zaiin an lam thei hial tawh a ni.

            Nimahsela chuti anga Messia ni ngeia ruattute’n a lo kal leh hun leh kum 1000 Lalram a rawn din hun hnai tawh hlea an hriata hlima an zaia an lam mup mup lai chuan Messia nia an ruat Sabutai Zevi chu kum 1666 a lo thlen meuh chuan Jerusalem-ah Lalber anga lo kal ta lo chuan Contantinople-ah a kal ta daih mai a. Chutah chuan Turks lalpa chuan lo manin tan inah a khung ta hmiah mai a. Messia lo kal beiseitu hmasate beiseina hun leh ni leh kum chu a thlawnin a liam ta duai duai mai a ni. 

2.         Bible-ah chuan, ‘A tirin Pathianin lei leh van a siam a,’ tiin a thu a intan phawt mai a(Gen.1:1). Chuti chuan Pathian chuan a thil siam zawng zawng chu ni ruk chhungin a zo a(Gen.1:31), ni sarih ni chuan a chawlhsan ta tih kan hmu leh a(Gen.2:2). Dr.Livefoot-a leh James Ussher-a chuan Pathianin khawvel a siam zawh hun chu kum B.C.4004 kha niin an chhut a. Ni ruk chhunga engkim siam zawh a nihna chu ni khat chu kum sangkhat ang zelin an chhut a(II Pet.3:8; Sam 90:4). Pathianin ni ruk chhungin engkim a siam zo a, chu chu kum 6000 anga chhutin a ni sarih niah a chawl a, chu chu kum 7000 lo inher chhuahna turah an ruat a ni. Chuti anga an chhut chuan khawvel siam zawh ni chu Khuangchawi thla(October) ni 23/26, kum B.C. 4004 niin Ussher-ate khan an chhut a; chuta tanga chhut chuan ni 23/26 Khuangchawi thla(October), 1994 kha kum sangkhat Lalram rawn dinna tur niin an ngai a nih chu.

            Chuti chuan ni 23 Khuangchawithla(October) 1994 chu khawvel tawp hun tur leh Lal Krista hoa kum 1000 Lalram din hun turah ngaiin hlim leh phur takin an thlir a, nghakhlel em emin an awm a, a lo thlen dawn hnaihah phei chuan khawthlang rama mi thenkhatte phei chuan chu mi ni chu an lo hmuak nasa hle a ni ang, special cake te pawh an lo siam hial a ni awm e. Nimahsela chu mi hun tiam ni 23 chu a lo thlen meuh chuan engmah thil danglam hmuh tur reng reng a awm leh ta chuang lo a. ‘A, ni 26 zawk hi a ni ang e,’ an ti a; chu mi ni pawh chu thil engmah danglam chuang awm si loin an nghakhlel thlawn leh ta duai duai mai a nih chu. Krista lo kal thu leh thil mak danglam engmah a awm leh ta chuang lo a ni.

3.         A dawt lehah chuan America ram zawlnei, thil lo thleng tur hrilh lawk dik zet thina mi tam takin an ngaih leh an sawi huai huai chuan a thil khai, khawvel(Glob) anga mum hmang chuan thil lo thleng tur chu a sawi lawk thin niin an sawi a; a thil hrilh lawk tawh reng reng dik lo a la awm ngai lo niin an sawi a ni. Chupa hming chu Nostradamus-a a ni a, ani hian German Dictator hlui Adolp Hitler-a pawh kha a naupan laiin kawngah a tawk a, bawkkhupin chibai a buk a. Miin an lo hmuh chuan, ‘Eng vangin nge kha naupang kha khati anga chibai i buk le?’ tia an zawh chuan, ‘He naupang(Hitler-a) hi mi ropui tak a lo la ni dawn a ni,’ a ti niin an sawi. A sawi ang ngei chuan German dictator ropui tak a lo ni ta a, khawvel indopui chawk chhuaktu a lo ni ta hial a. Nostradamus-a chuan kum 1999 thla 7-naah khawvel a tawp dawn niin a sawi a ni awm e. Chu thu chu Kristian tam takin an ring ta em em mai a, “Nostradamus-a hian a kum leh a thla chiah a sawi a, a ni tur a sawi tel lo a; Isua pawhin, “..Chu mi ni leh a hun tur chu tuman an hre lo,”(Matt.24:36,42; Mark.13:32;Tirhkohte.1:7)a ti chauh reng alawm, hepa(Nostradamus-a) sawi hi a dik ngei ngei ang,’ tiin an ring hle a ni.

            Nimahsela chuti ang Kristiante beisei, ‘Krista lo kal lehna leh khawvel tawpna lo thleng mai tura an nghah chu a lo thlawn leh ta pek a, an beisei ang chuan a lo kal leh ta lo phawt chu a ni. Lo kal leh tura insawi Isua hian dawt a sawi nge ni ang, amah beiseitute’n a lo kal leh dan tur an beisei dan zawng a dik lo zawk ni ang le?

4.         Beiseina pakhat a la awm, Kristian mi thenkhat chuan khawii ziaka an hmuh  nge chu ka hre hauh lo a, “Isua’n, ‘Kum sanghnih bak ka thang lo ang,’ a ti,” titu leh, ‘Kum sanghnih aia rei ka thang lo ang,’ a ti,” ti an awm bawk a ni. Chu pawh chu ziak lo awm teh reng pawh ni se, tunah kum 2012 lai chu a lo liam leh ta. Tunah a lo la kal lo a nih chuan, ‘Ka lo kal thuai dawn e,’ ti si, a thuai  hi a rei ta hle a ni.

Sual tel loin a lo kal ta-    

            Kan thu hmasaah khan ‘Sual tel loin,’ tih kha a awm a; Kristiante’n chhandamtu Messia lo kal leh tur an nghah hi sual tel loa lo kal tur ni awm tak a ni. A lo kal hmasak tum khan mi sualah an puh a, thiam loh an chantir a, an tihlum hial a nih kha. A lo kal leh hunah chuan sual a tel tawh dawn lo a ni ang. A nih leh sual chu a tel em? Sual nei rengin a lo kal em i lo en teh ang.

            Isua’n a lo kal hun tur ni leh hun chu tuma hriat a nih loh thu a sawi a, “...Chu mi ni leh a hun thu chu Pa chauh lo chuan tuman, vana vantirhkohte pawhin, Fapa pawhin an hre lo,” a ti a. Luka pawhin a ziak dan chuan, “Tin, ani chuan an hnenah, ‘Pain a hun leh a ni, ama thu thua awma a ruat chu, nangni lo hriat tur a ni lo e,’....” a ti a. Chu mi dawt chiahah chuan, “Nimahsela Thlarau Thianghlim chu in chunga a lo thlen hunah thil tihtheihna in la nei ang .....,” tiin a sawi zawm nghal a ni. Chuti a nih chuan Thlarau Thianghlim an dawn kha amah Isua lo kal lehna angin a sawi a nih hmel hle a ni. Isua a thih atanga a ni sawmnganaah khan Thlarau  Thianghlim chu an chungah a lo thleng a nih kha(Tirhkohte.2:2-4). Thlarau Thianghlimin a lo kal a, chu tah chuan sual a tel si lo a; sual  tel chu sawi loh, mei angin an hnenah a rawn inlar a(Tirhkohte.2:3), anmahni pawh a rawn kang thianghlim ta zawk a nih chu(Thup.220:9).

A lo kal vawi hnihna chu-

            Pentikos nia a lo kalna kha a lo kal vawei hnihna chu a ni a, chu bak chu a lo kal tawh lo ang. ‘...Vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih ziak ang khan vawi hnihnaah chuan a lo lang ta ngei a, tu nge la awih lo cheu dawn le? Paula chuan, ‘Tupawhin Lalpa a hmangaih loh chuan anchhe dawngin awm rawh se. Kan Lalpa chu a lo kal e,’ a ti a(I Kor.16:22). Heta ‘Lalpa,’ tia a lam hi a hnenah chuan a lo thleng tawh ngei a, amah Paula hnenah chuan a awm reng tawh a ni. Tuna an hnena lo la kal ve lo leh Lalpa dang la nghak mektute chuan Paula Lalpa kha an hmangaih ve lo a nih chuan Paula anchhia chu an dawng ngei ang le. Paula Lalpa kha hmangaih ve ni sela chuan tun thleng thleng hian Lalpa dang chu an nghak tawh hauh lo ang maw le. Tun lai Mizo Kristiante pawh hian eng anga rei pawh nghakin kum sangkhat pawh damin nghak mah sela Paula nghah thlen Lalpa bak kha chu Lalpa dang an nghah thlen a rinawm chuang lo a ni, a lo kal vawi hnihna bak lo kal a tum tawh lo a nih si chuan.

A pathiannain a lo kal-

            A pathiannaa a lo kal bak chu mihring anga hmuh theihin a lo kal tawh lo ang.Isua chu a pathiannain a lo kal a, Pathian chu kan ral hmang mei a nih tlat avangin(Heb.12:29; Deut.4:24). Thlarau Thianghlima a lo kal avangin tisa mita hmuh chi a lo ni lo a ni ang, Isua’n Pathian chu thlarau a nih avanga hmuh theih a nih loh thu pawh a sawi, ‘Tuman eng lai mahinPathian an hmu lo,’ a ti(Joh.1:18; I Joh.4:12; Kol.1:15).

Pathian ram lo thleng angin a sawi-

            Tin, Isua lo kal vawi hnihna hi Pathian ram lo thleng angin a sawi bawk a. ‘Pathian ram chu hmuh theihin a lo thleng lo e,’ a ti(Luka 17:20). ‘Dik takin ka hrilh a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm,’ (Luka 9:27; Mark.9:1) tih te pawh kan hmu bawk a ni. Khing kan Bible chang han tar lante khian Isua lo kal vawi hnihna chu a lo thleng tawh a ni tih min hriattir thei awm e. Mahse Kristiante zingah he Isua hi a lo kal leh tawh tih tu nge awih thei ang le? ‘Sual tel loin vawi hnihnaah a lo lang leh ang,’ tih a ni si a. A lo kal vawi thumna emaw, vawi lina emaw, vawi ngana emaw, chu mi aia tam pawh a sawi tawh lo; a vawi hnihna thleng chiah chauh a sawi a ni. Vawi hnihna atan a lo kal leh tawh a, chu bak chu a lo lang tawh lo ang. A vawi hnihna hi a tawpna a ni tawh dawn a, amah beiseia lo nghaktute hnena awm hlen tur a ni tawh dawn a ni tih Isua’n a hrilh(Joh.14:16, 23). A lo kal vawi hnihna hi a pathiannaa lo kal a nih avangin hmuh theih pawh a ni lo a ni.

Mi thianghlim 10000-te nen-

            Mi thianghlim rual tam takte nena a lo kal tur hrilh lawkna pawh kan hmu a, ‘Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorel tur leh Pathian ngaihsak lote zawng zawng Pathian ngaihsak lohna hna Pathian ngaihsak lo chunga an thawh zawng zawng kawngah leh Pathian ngaihsak lo mi sualte’n a chungah thu khauh tak an sawi zawng zawng kawnga thiam loh chantir turin Lalpa chu a mi thianghlim singkhatte nen a lo kal a ni,’tih kan hmu(Juda 14,15) . Hetah hian mi thianghlim 10000 nena lo kal angin a sawi a; tin, ‘Isuaa muhil tawhte chu Pathianin ama rualin a rawn hruai ve bawk ang,’ tih kan hmu bawk a(I Thes.4:14). Isua lo kal leh hunah chuan mi thiamhlim rualte pawh hmuh tel ve an inbeisei a nih pawhin an hmu chuang hek lo ang. Isua chu thlaraua a lo kal khan mi thianghlim rual an hmuh an sawi tel ve lo tlat a. Paula vekin, ‘Lalpa ngei chu au thawm nen, vantirhkoh chungnung ber aw nen, Pathian tawtawrawt ri nen, van atangin a lo chhuk dawn si a,’ a ti a(I Thes.4:16). Hetah hian ‘au thawm ‘ te, ‘vantirhkoh chungnung ber aw’ te, ‘Pathian tawtawrawt ri’ te pawh Isua lo kal hunah hriat tel tur ni awm takin a sawi na a, a thiha a thawh leh hnua vana a lawn lai khan au thawm leh tawtawrawt ri nena chho angin an sawi a,

            ‘Pathian chu au thawm nen a chho a,

            Lalpa chu tawtawrawt ri nen a chho ta e,’

tiin an lo ziak a ni(Sam 47:5). Heti ang hian sawi mah sela, Isua chu vana a chhoh lai khan a zirtirte’n an en reng a, mahse au thawm leh tawtawrawt ri an hriat thu sawi a awm lo(Mark.16:19; Luka 24:51; Tirhkohte 1:9). Chuvangin Isua pawh hi a lo kal leh hun nghaktute hian au thawm te, vantirhkoh chungnung ber aw te leh Pathian tawtawrawt ri te chu an hre dawn chuang lo a ni.

Isua lo kal leh hmain an thi lo ang-

            Isua khan mi thenkhatte chu a lo kal leh hma chuan an thih hauh loh tur thu a sawi a. ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan, thihna tem tawp lo tur an awm...,’(Matt.16:28; Mark.9:1; Luka 9:27) tiin. Chung mite, a lo kal leh hma loha thi lo turte zingah chuan a hming mal man fak tur pawhin a  zirtir Johana ngei pawh a tel a ni tih chiang takin kan hre bawk a(Joh.21:22).

            Isua khawvela a len laia a thu sawi lai ding chunga a kianga lo ngaithlatute zinga ‘a thente,’ a tihte kha tuna Isua lo kal lehna la nghaktute hian zuk zawng ta sela, dama awm an zu hmu ang em le? An zinga chiang taka tel ve kan hriat Johana pawh savun uiha tuama an hnuha martara a thih tak thu kan hre bawk si a.

Isua ram chu khawiah nge-

            ‘Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan....,’ tih kha kan hmu a, Isua chu ama rama lo kal tur a nih avangin a lo kal lehna nghaktute chuan ama ram loah chuan eng chen pawh lo nghak sela an nghak thleng dawn chuang lo a; chuvangin Mihring Fapa ram chu khawiah nge a awm tih hi kan hriat a ngai leh ta phawt mai a nih hi. Pontia Pilata hmaa a din lai khan Isuan eng tin nge Pilata hnenah khan a sawi kha? ‘Ka ram chu he khawvela mi hi a ni lo; ka ram chu he khawvela mi hi ni sela, ka thuihruaite’n an bei ang, Judate hnena peka ka awm lohna’n; nimahsela ka ram zawng heta mi hi a ni lo,’ a ti a nih kha(Joh.18:36). He khawvela mi hi a ram a nih loh avangin a thuihruaite pawh a hmelmate bei let turin a pun duh lo a, puna hnehin an man dawn lai pawh khan Petera’n a chem a han vilik hman a, mahse a paia khung tha turin a hrilh ta zawk a nih kha(Joh.18:10-11; Matt.26:51-54; Mark.14:47; Luka 22:50). Isua khan amah man tumtu a hmelmate kha duh sela chuan bei let turin a thuihruaite chu a pun thei reng a ni tih pawh a sawi niin Matthaia chuan a ziak a, ‘Tin, ngai teh, Isua hote zinga pakhat chuan a kutin a ban a, a khandaih a phawi a, Puithiam lalber bawi chu a sat a, a beng a sah thlaksak a. Tin, Isua’n a hnenah, “I khandaih kha a dahnaah dah leh rawh, khandaih ruaitute zawng zawng chu khandaih vekah an thi dawn si a. Tunah  pawh  vantirhkoh sangruk hmun sawm leh hmun hnih aia tam zawk mi rawn tirhsak turin ka Pa hnenah ngen thei loin mi ring em ni le? Nimahsela ngen ang ila, engtin nge Pathian Lehkha Thu- heti anga a lo awm tur thu hi-a thlen theih ang le?” a ti a,’ tiin(Matt.26:51-54). Chuvangin Isua ram chu hmuh theih lama innghat a ni lo tihna a nih chu. Isua chu a ramah a lo kal tawh a, hmuh theih loh ramaha lo kal ta zawka nih chu. Pathian ram chu hmuh theihin a lo thleng lo tih a sawi miau mai si a(Luka 17:20). Isua chu a mihrinna ni loin, a pathiannain, thlarauin a lo kal a, chuvang chuan a hmutute chuan,

            ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’(Sam 118:26)

tiin an lo sawi daih tawh a ni. Isua ngeiin, ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e, in tih hma loh chuan mi hmu leh tawh lo ang,’(Luka 13:35; Matt.23:39) a ti a. Tun lai Mizo Kristiante pawh hian Tum Kau Ni apiangin, ‘Hossana, Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’ tiin an au rual thin tak a, mahse amah Isua lo kal leh chu an hmu chuang si lo ni awm tak a ni, a lo kal lehna an la nghak fan fan mai a nih hi. Amah (Isua) lo kal leh chu hmu si loin, ‘Lalpa hminga lo kal chu a eng a thawl e,’ an ti a; Paulate chuan Isua lo kal leh an hmuh avang zawkin, ‘Kan Lalpa chu a lo kal e,’ an ti a ni zawk si a.

Isua lo kal lehna hmuh dan inang lo-

            Isua chu a lo kal leh tawh thu kan sawi a, amah ringtute tana a lo kal leh dan leh amah ring ve lotute tana a lo kal leh dan a inang lo hle mai a, chuvang chuan tun lai Mizo Kristiante pawh hian ‘a lo la kal lo’ nia an ngaih tlat si chuan Isua zuitu Kristiante zingah an tel ve phak lo a ni mai lo ang maw le? A lo kal vawi khatnaah khan Palestina ramah a lo kal a, Israel beram bote hnenah chauh tirh a nihzia a sawi ang ngeiin Israel ramah chauh a lo kal ni awm tak a ni(Matt.15:24).  Chuvangin amah ringtute hnena a lo kal leh pawhin Israel ramah ngei a lo kal a, amah ring lotute hnena a lo kal leh pawhin Israel ramah tho a lo kal leh a ni tih Bible chang atangin a lang leh vek a ni.

            Isua’n a lo kal leh dawna thil  awm dan tur a sawi zawng zawngte chu a thlen kim hmain khatih hun laia mite kha chu an ral dawn loh thu chiang takin a sawi a, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che u, thil zawng zawng a thlen kim hma loh chuan tun lai chhuante hi an ral lo ang,’ tiin(Luka 21:32; Matt.24:34). ‘Lei leh van a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo ang,’ a ti a. Isuan, ‘Ka thu,’ a tih hi Mizo Kristian mi tam takin an hre thelh fo niin a lang a, Isua lo pian atanga a thiha a thawh leh, vana a lawn tur hrilh lawkna thu kha a ni a; kawng danga a sawi dan chuan, ‘Lei leh van hi a boral hma loh zawng dan thua mi chhun han te tak te emaw, thai han te tak te emaw pakhat mah a boral tawp lo ang, a zaa a thlen kim hma loh zawng,’ a ti. Ama chanchin tur an lo ziah lawk zawng zawng kha a sawina a ni. Isua lo kal lehna dan      hi chi hniha sawi theih a ni a, a chi khat zawk chu kan sawi tawh ang khan ‘amah ringtute leh a zuitu tak takte tana a lo kal lehna’ kha a ni a, chu chu a lo kal leh dan kan sawi zawh takte ang kha a ni. A chi khat dang leh chu ‘amah ring duh lotute tana a lo kal lehna’ kha a ni leh a, chu chu engti anga lo kal leh nge a nih i lo en leh teh ang.

Rapthlak taka a lo kal lehna-

            Heta a lo kal leh dan hi chu a lo kal leh dan kan sawi hmasakte nen kha chuan inang lo tak a ni. Hetah hi chuan phuba lakna a tel a, ‘Chung ni chu phuba lak ni a ni e, thu an ziak zawng zawng a lo thlen theihna turin,’(Luka 21:22) tih ziak kan hmu a, a rapthlak hle a ni. A lo kal hmasak tuma an khenbeh dawn lai khan Pilata chuan Isua chung thua mawh phurtu nih duh loin a kut a sil a, ‘He mi fel thisenah hian ka thiang e; nangnin in tih tihin ti rawh u,’(Matt.27:24) a ti a. Vantlang zawng zawng chuan, ‘A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm rawh se,’ an ti a nih kha(Matt.27:25). A thisen mawh chu amah ring duh lo leh awih duh lotu Juda mipuite, ‘Khengbet rawh, khengbet rawh,’ tia au khumtute chungah ngei khan phuba a rawn la dawn tlat a ni. Tin, a thil mak tihtamna deuh deuh khua- Korazin te, Betsaida te leh Kapernaum khua te pawh kha he phuba lakna atana Pahtian hremna tuar nasa turte an ni a, heng khuate tuar tur ai chuan Tura leh Sidon khaw tuar tur te, Sodom leh Gomrra khaw tuar tur te chu a zia a awm zawk ang tih a sawi(Matt.11:21-24; Luka 10:13-15). Heng khuate hi Bible-a a lan dan chuan an sual em avanga Pathian hremna tawk bawk an ni a, meia kan raltir an ni. Chu phuba lakna rapthlak tak mai chu Isua lo kal lehnain a ken tel a ni tlat mai. He phuba laknaa Korazin khua te, Betsaida khua te leh Kapernaum khua te tuar tur chu Sodom leh Gomorra khua te leh Tura leh Sidon khua te tuar tur ai chuan a nasa fe dawn tih Isuan a sawi lawk sa a, Pathianin Isua tihhlumna leh zawlneiho an thahna thisen phuba lakna hmanrua atan Judai ram runtu hmelma sipai rualte hman a tum a, ‘Nimahsela sipaihote’n Jerusalem khua an hual in hmuh hunah, a boral dawn tih hria ang che u,’ tiin a sawi(Luka 21:20).

            Kum A.D.100 lai vel khan  phuba lakna chu a lo thleng ta a. Jerusalem kulh bangte chu chhut chhiat vekin a awm a, Judaho chu sala hralh darhin an awm a, an tuar nasa em em a ni. Isua sawi ang chuan heti ang khawpa hrehawm nasa hi khawvel awm tirh ata a la awm ngai lo a, awm pawh a awm leh tawh hek lo turin a sawi hial a ni(Matt.24:21). Isua sawi dan chuan, ‘Chung ni chuan raite leh nauno pawmte chung a pik ang, khawvelah hian hrehawm nasa tak a thlen dawn avang leh he chite(Judaho) chungah hian thinurna a thlen dawn avangin,’ a ti(Luka 21:23). Juda hnamte tan chuan an tuarna hi a rapthlak reng a, indona hi an awmnaah tawh chuan Judaho hi a tuar nasa ber ber an ni zel a ni. A hnu lam kum tam tak thlengin indona hrehawm an tuar a. Khawvel Indopui II-naah pawh khan Hitler-a sipaite chuan Juda mi 6,000,000 vel chu Concentration camp-ah dahin an ur hlum vek a ni. ‘Chung zawng zawng chu a thlen kim hmain tun lai chhuante hi an ral lo ang,’(Luka 21:32; Matt.24:34; Mark.13:30). a tih ang ngei khan Isua duh loa dodaltute hun lai chhuante kha ral hman loin kha phuba lakna rapthlak tak kha an tawng ta chiah mai a nih kha.

Lei leh van a ral-

            ‘Lei leh van hi a boral hma loh zawng dan thua mi chhun han te tak te emaw, thai han te tak te emaw pakhat mah a boral tawp lo ang, a zaa a thlen kim hma loh zawng,’ tih leh, ‘Lei leh van a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo ang,’ tih thu kan hmu bawk a(Mark.13:31; Matt.24:35; Mark.13:31; Luka 21:33).  Dan thua mi chhun han leh thai han te tak te pawh a boral hmain lei leh van a boral phawt dawn a nih chu. A nih leh Isua a lo la kal leh lo ni sela, lei leh van  chu a boral tawh em? Boral daih tawh e. Johana chuan lei leh van boral chu a lo hmu daih tawh nia! ‘Tin, van thar leh lei thar ka hmu a, van hmasa leh lei hmasa chu a boral tawh a, tuifinriat pawh a awm tawh lo a ni,’ tiin a lo ziak daih tawh(Thup.21:1). Johana chuan lei thar leh van thar chu khaw thianghlim Jerusalem thar angin a hmu a ni(Thup.21:2). Isua thihna kha ‘lei leh van boralna’ a nih chu. Isua lo kal lehna chuan thinurna leh phuba lakna a rawn thlen a, chu chuan khatih lai huna Judai ram khawvel(lei leh van) chu a tiboral ta bawk a ni

Jentail-te ni a kin-

            Isuan, ‘Jentail-te ni a kin hma loh zawng Jerusalemn hi Jentail-te rah behin a awm ang,’(Luka 21:24) tih thu a sawi bawk a. A nih loh leh Isua lo kal lehna chhinchhiahna pakhat chu Jentail-te ni kin hi a lo ni leh a. Isua chu a lo la kal lo ni ta se, Jentail-te ni chu a la kin lo tihna em ni ang? I lo en leh teh ang.

            A hmasa berah chuan Jentail-te ni a kin hma chuan Jerusalem khua chu Jentail-te’n an rap bet rih dawn tih kan hmu a. Isuan, ‘He in hi tichhia ula, ni thum chhungin ka tung ding leh ang,’ tih thu a sawi lai khan ama taksa  tihhluma a awm tur leh ni thum nia a thawh leh tur thu a sawina a ni tih Judate’n an hre lo a nih kha(Joh.2:19-22). Khati ang bawk khanIsua chuan ama taksa thu a sawina niin a lang leh tlat a ni. Chuti chuan a thiha a thawh leha vana a lawn hnu chuan Jentail-te rah beh phak a ni tawh lo a, Jentail-te ni chi a kin ta a ni.

            A dawt lehah chuan Israel hnamin zalenna famkim (Independent) ni 14 May, 1947-a a hmuh khan  Jerusaelm chu a pumin an la nei thei lo a, Ni ruk indona kum 1967-a an neih khan an hmelmate lak atangin Jerusalem chu a pumin an chang ta a, Jentail-te ni chu a kin ta a ni tih a chiang leh a ni.

Khawvel tawpna-

            Isua lo kalna leh khawvel tawpna hi a inzawm bawk a.  Isua’n khawvel tawp a sawi hi Judai ram khawvel tawpna a ni. A zirtirte’n, ‘I lo kal lehna leh khawvel tawpna chhinchhiahna chu eng nge ni ang, min hrilh rawh,’(Matt.24:3) tia an zawh kha Judai rama phuba lakna rapthlak tak lo thlen hmaa thil lo awm turte a hrilh a nih kha. Kha phuba lakna avanga Israel rama Jerusalem chhiat buaihna leh mihring thihna leh tuarna nasa tak kha khawvel tawpna chu a ni. Kha chhiatna leh phuba lakna(khawvel tawpna) kha Isua lo kal lehna avanga thil lo awm, Isua lo kal lehna nena thil inkaihhnawih a ni a, Isua lo kal leh hnua lo thleng a ni. Isua’n, ‘Tin, he ram chanchin tha hi hnam zawng zawng hriattir turin khawvel zawng zawngah hrilhina awm ang, chu mi zawhah chuan tawpna chu a lo thleng ang,’ a ti a(Matt.24:14). Kha chhiatna kha a lo thlen hma khan Isua chu a lo kal leh a, a lo kal lehnain a ken tel a ni tih hria ila. Vana a lawn dawn khan, ‘Khawvel zawng zawngah kal ula, thil siam zawng zawng hnenah chanchin tha hi hril rawh u,’ tiin a chah a. Amah Isua lo kal leh hnu khan Israel ram chu an fang ta a, Isua chanchin thu chu an hril ta a nih kha. Amaherawh chu Mizo Kristiante’n ‘khawvel tawpna’ kha kan chenna lei(earth) pumpui sawina emaw an ti zel a, a ni lo. Isua chu a lo kal daih tawh a, khawvel pawh a tawp tawh. Tuna Israel ram khawvel khu chu an khawvel tawp tawh hnua an khawvel thar a nih khu.

Tlipna-

            Isua chu a pathiannaina lo kal leh, thlarauin a lo kal leh kan ti a. A nih loh leh awih lo kan la awm hram em ni? Isua chu a lo la kal leh rih lo, kan la ti talh dawn em ni? Amah ngeiin, ‘Mihring Fapa a lo kal hmain Israel khuate chu in fang chhuak lo ang,’ tih thu a sawi tlat si a(Matt.10:23; Tirhkohte 1:4). ‘Mihring Fapa’ hi Isua ni lo mi dangah kan puh daih a nih si loh chuan, ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Mihring Fapa(Isua) a rama lo kal an hmuh hma loh chuan, thihna tem tawp lo tur an awm...,’(Matt.16:28) tih thu kan hmu si a, a lo kal hmaa thihna tem lo tur kha Johana chu a tel ngei a, Johana kha a la dam em le? Isua lo kal lehna leh Pathian ram lo thlenna hi thuhmun renginIsuan a sawi tlat mai. ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram thiltihtheihna nena lo thleng an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm...”(Mark.9:10). ‘Dik takin ka hrilh a che u, heta dingho a thente hi, Pathian ram an hmuh hma loh chuan thihna tem tawp lo tur an awm...’(Luka 9:27). Isua’n Petera hnenah a zirtirpui Johana chu, ‘Ka lo kal leh thlenga awm rengah phei duh ila....’(Joh.21:22) a tih khan a zirtir dangte khan Johana kha a thih ve loh tur thu a sawi emaw an ti a, mahse a thi dawn lo tih thu a sawina a ni lo a, a lo kal leh hun thlenga dam tura a sawina a ni zawk si a(Joh.21:23). Chu Johana ngei mai chu savun uiha an tuam kha a ni a, a thi daih tawh bawk si a, chu chuan Isua chu a lo kal leh tawh ngei a ni tih a ti chiang hle awm e.  

ZO HNAM SAKHUA

             Hnam Sakhua chungchâng kan sawi dâwn a, khawvèlah hian Pathianin hnam chi hrang hrang leh \awng chi hrang hrang hmang tam tak min lo dah a, chuti anga hnam hrang hrang kan lo awm avãng chuan chuti anga hnam hrang hrang awmte hnènah chuan Pathian lei leh vãn leh a chhûnga thil engkim siamtù chu a inpuang a. A inpuanna mihringte chu an hnam ziarâng leh an khawsak dãnin a zir ang zélin an hnèna Pathian inpuan dãn chu a danglam thei niin a lang. Chu ti ang avãng chuan ‘Zo Hnam Sakhua,’ tih thupui hmanga ziak hi ka han tum a ni.

Pathian thú chu a inmil ang-       

            A chunga kan sawi anga khawvèla hnam hrang hrangte hnèna Pathian inpuan dãn chu an hnam ziarâng leh khawsak dãna zirin inang lo mah sela, Pathian inpuanna tak tak chu a lo dawngtùin Pathian inpuanna thú chu ama duh dãna belhchhah emaw, paih \hen emaw, tihdanglam emaw a neih loh chuan eng hnam hnènah pawh inpuang sela, Pathian inpuanna thú chu a inmil tûr ni ãwm tak a ni. Entîrna’n:- Bible ziakah chuan,

            “Pathiante in ni a, in zãin Chungnungbera fàte in ni ka tih kha,   

            Nimahsela mihring fàte angin in la thi ang a,

            Mi lian pakhat angin in la tlu ang,”

tih kan hmu a ni. Chu mi thú ang chuan Kristiante Messia, Isua khàn, “In dãn lehkhabuah, ‘Pathiante in ni ka ti,’ tih ziak a ni lo em ni?” a lo ti bawk a ni. Chuti ang chuan kan Mizo(Duhlian) \awngah pawh hian, ‘Khua’ tia kan sawi hi Pathian sawina a ni a, ‘pathian,’ an tih nazawng hi chu thlarau khawvèl mite an sawina a nih châng a awm bawk. ‘Khawzîng Pathian,’ tih te a lo nih hi. Kan pi leh pute’n an khaw thar kaina tûr ârpa kenga an va en khân, zãna an ârpa ken kha a han khuan ãl àl khân, “Khua a awm e,” an ti a; chuti chuan chu lai ramah chuan khaw thar an kai \hîn a ni. Chuti anga in leh lo dina mihring an awm khàwmna apiang chu KHUA a lo ni zél \hîn a nih chu. Bible-ah vek, “...An awmna ri te a khamsak a,” tih a ni leh bawk a. Keini Zofàte pawhin, ‘khuavãng ri kham sà’ kan nei \hîn a nih hi.

            “Ngawi ula, Pathian ka ni tih hi hre rawh u,..”

tih kan hmu bawk a. Keini \awngah pawh mihring awm khàwm an han tîtî mur mur laia khaptu awm ang maia vawi leh khata an han reh \hup mai chu, ‘Khuavãng kal lai,’ kan ti \hîn a ni. Chuvãngin hnam tinte hnèna Pathian inpuanna thú chu inmil vek ãwm tak chu a ni, Pathian thú tak tak a nih chuan.

            Aw le, engpawh ni sela, keini Zofàte \awngah chuan(Lusei/Duhlian \awng bîkah) ‘Chunga Pathian’ kan ti a, amaherawh chu khawvèl mi zawng zawngte Pathian a nih hre tel ila a \ha ãwm e. Nichina kan sawi tawh ang khân ‘Khawzîng Pathian’ te pawh kan ti bawk a ni. Israel-te Pathian Jehova(IAUEH) chu Thuthlung Hlui hun hmasa lamah chuan Israel mite chuan an hnam hnènah, Kanan ramah chauh awm \hînin an ngai a ni ãwm e, “Nangni chauh hi ka mi hriat in ni,” tia Israel-te hnèna a sawina \awngkam pawh kan hmu a ni. Nimahsela kum engemaw zàt a lo liam hnù chuan Israel ramah chauh ni loin, ram dangah(mi ramah) pawh Jehova chu a awm ve a ni tih an ring ta zél a. Chuti ang zélin Thuthlung Thar hunah Kristianna hun engemaw chen a lo kal leh meuh chuan Israel-te Pathian mai ni tawh loin, khawvèl mi zawng zawngte Pathian a nih an lo ring ta a ni. Chuti ang chu hnam dangte pawh an ni ang.

            Keini Zofate hnènah pawh Chunga Pathian chu a inpuang a, a inpuanna hnamte khawsak hmang leh hnam ziarâng mil zélin a rawn inpuang a ni. Tin, kan pi leh pute hnènah khân an hun lai mil leh an hriat thiam phàk tàwk tûr ang zélin a inpuang a, chu a inpuanna chu tún lai mite chuan, “A chiang lo, a mumal lo,” kan ti a ni thei e. Hnam tinte hi atîra an hnèna Pathian inpuan dãn chu a chiang tak tak zo lo vekin a rinawm; Israel-te hnèna a inpuanna leh Pathian an hriat dãn kan sawi ang tho kha an ni ve vek ang. Chuvãngin he lam thú hi chu kan thú a sei lutuk lohna’n sawi thui lo mai ila.

Zofate Pathian chu-

Israel-te(Judate) ngaih dãn chuan Jehova chu engkim siamtù Pathian niin, a hnuaiah chuan vãntirhkoh pawimawh tak tak pathum, thuneihna sâng tak nei ve Mikaela, indona lama hotù te, Gabriela, malsãwmna lama hotù te leh Lucifara te an awm a ni ãwm e.

CHUNGA PATHIAN-

            Judaho ang deuh hlek chuan Zofàte biak \hin chu ‘Chunga Pathian,’ emaw, ‘Khawzîng Pathian,’ tih emaw a ni phawt mai a. Chù chu Vãn hla takah awmin, a awmna(chênna) hmun chu ‘Vãnchung Khua’ a ni a; chu mi hmun chu engmahin an thleng phàk lo a, a thleng phàk awm chhun chu mihring thlarau chauh a ni. Chu mi hmun hla tak, Vãnchung Khua a\ang chuan hringfàte hi eng nge an dinhmun hre tûrin bawkkhupin emaw, bungbûin emaw a bihthla reng \hîn a, an mangan huna Amah an auh veleh chh­âng leh \anpui tûrin a inpeih sà reng a ni. Zo hnahthlàk zîngah Luseiho hian he Pathian hi Lêntlâng panga an awm lai a\angin an be \an ni ãwm tak a ni.  He tlânga an awm lai hian Luseipa Zahmuaka fapa |hangura inah  Pathian hi hmuh theihin, mihring angin a lo kal a, an lo be \ha èm èm a. A kalsan leh dâwn chuan, “Vawktéin min bia ula, ka siam ang che u,” tiin a chah a ni. Chuta \ang chuan Luseiho chuan vawktéin an be \hîn a ni. Zofàte’n Pathian biaka an biakah chuan a chungnung ber a, thil tih theihna leh thuneihna zawng zawng neitù a ni a, engkim chunga lal ber a ni. Thil siam tinrêng, thil siam zawng zawng hi an ruhrel lo din fel vektù pawh a ni bawk.

A  kohna hrang hrangte- A châng chângin ‘Pu Vãna,’ ti pawhin an lam a, hei hi a hming tak chu a ni ãwm e. Nimahsela a zahawm èm avãngin a hming hi an lam mai mai lo a ni. Zo hnahthlàk hnam \henkhat Râlteho a ni ãwm e, ‘Khawzîm Pathian’ ti an awm a, ‘Khawzangpa’ ti pawh an awm bawk a, Lakher chi an ni. Hmãrhoin,  ‘Patuan,’ an ti bawk. Kan sawi tawh ang khân ‘Khawzîng Pathian,’ ti pawhin Pàwihhoin an lam \hîn. Mi ngilnei tak a ni a, huatthú a nei ve lo a, mi mangangte a ngaihsak èm èm a ni.

A hming awmzia- ‘Khawzîng Pathian,’ tih a nih hian a hming hian awmze thuk leh ril tak a nei a. ‘Khua’ hian a pathianna a lantîr a, ‘zîng’ hian  Amaha nunna awm te, chakna awm te, thil tih theihna awm te a lantîr a ni. Tin, a dawt lehah chuan ‘Pathian,’ tih kan hmu leh a. ‘Pa’ hian engkim bul a nihna, Amah a\anga thil engkim hi lo chhuak a nihzia leh engkim tân ‘Pà’ a nihna a tilang a; ‘thian’ hian ‘thianghlim’ tih a kàwk a; chuti chuan ‘Pathian,’ tih chuan, ‘Pà mi thianghlim’ tihna a nih chu. Chuti a nih chuan, ‘Khawzîng Pathian,’ tih chu, ‘Pathian engkim ti thei Pà mi thianghlim,’ tihna tluk a nih chu. Tin, a hming pakhat han sawi leh ila; Hmãr putar pakhat chuan, “Keini chuan ‘Patuan’ kan ti a, ‘chatuana kan pà,’ tihna a ni e,” a ti bawk a ni. Chunga Pathian/Khawzîng Pathian biaa vawkté an talh pawhin Sadàwt chuan thiam hlá a chham chu:

            “Pathianin aw, ka satluang lo chhâ­ng ang che,

             Vãn sânga lêng Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Ni kâra chéng Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Thla kâra chéng Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Thian Khawthanga’n ka satluang lo chhâng ang che,

              Pathian Khawtawngpa’n ka satluang lo chhâng ang che,

              Mi tin siamtù Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Sa tin siamtù Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Thing bul lung bul siamtù Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              Pathian nàkkalhpa’n ka satluang lo chhâng ang che,

              Chem dama tho Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,

              A chhâng ngaiin chhâng ang che,

              A hlâng ngaiin hlâng ang che,”

a ti \hîn a ni.

            Se chhun Khuangchawi an hman pawhin Khawzîng Pathian biakna vawkté an talh tel ngei ngei \hîn a ni.

KHUA(Khuanu, Khuapa, Khuavâng)-

            ‘Khua’ kan tih hi a chunga kan sawi Khawzîng Pathian(Chunga Pathian) aia hnuai deuh, thil tih theihna leh thuneihna nei ve tak a ni a, Chunga Pathian a\anga thuneihna la chháwng leh a ni. Hei hian ‘Khuavãng’ te, ‘Lasi’ te, ‘Tlâng Lal’ te a huam vek a; tin, ‘Khuahrum’ te, ‘Khãltù’ te pawh a huam a ni. ‘Khuanù,’ ‘Khuapà,’ ti pawhin an lam \hîn. Ramsàte leh nungchàte bàkah ramhmul, hnim hring tinrêng hi an siam a ni. A chënna hmun leh a nungchang lan dãna zirin ‘Khua,’ tia kohin a awm a, ‘Khuavãng’ tia koh tein a awm mai a ni. Tin, ‘Tlâng Lal,’ tih a ni bawk a; Lasite hi a kaihhruaite an ni leh a, Amah Khua hnèn a\anga thuneihna leh thil tih theihna nei lehchháwng an ni. Lasite hi ramsate a enkawltîrte an ni. Khua hian mihringte pawh a enkawlin a vêng a, malsãawmna tam tak mihringte hnènah a hlãn \hîn a, khawi kipah pawh a awm a, mihringte chënna vèlah hian a awm reng a ni.

Khua inpuanna thu \henkhat-       Zofàte chuan an chënna tür hmun leh ram ena khaw thar kai an tum apiangin Khuain a remtih leh tih loh hriatna’n ârpa an keng a, chu mi rama an awm Khuain a phal chuan an ârpa ken chu a khuang \hîn. Chunga Pathian hnèn a\anga thuneihna a dawn chhãwn ang zélin mihringte chungah thú a neiin ro a rëlsak a, nupa kawpchãwi te pawh ‘Khaw rël’ tih a ni fo, an thih leh dam chungchângah pawh, ‘Khaw rël,’ tih a ni \hîn. Mihringte taksaah hian chhinchhiahna an nei a, ‘Khuavãng chhinchhiah,’ an ti \hîn. Israel-ho pawh  Pathianin hremna laka chhanhim türte chu mi 144000 an chhinchhiah a nih kha. Mizoram sawrkâr pawhin a ram mi, a khua leh túite chu mi puitling chin an aiawh thlang thei chinte chu I.D.card neihtîrin a chhinchhiah ang deuh hi a ni ang. Tirhkohte Thiltih bùah chuan, “...An awmna rite a khamsak a,” tih kan hmu a, keini pawhin ‘Khuavãng ri kham sà’ kan nei \hîn a ni. Bible-a Sam hla puahtù chuan,

            “Ngawi ula, Pathian ka ni tih hi hre rawh u, ...”

a tih kan hmu a, keini’n, Khuavãng kal lai,’ kan ti a.  Zofàte chënna hmunah Khuavãng Pathian a kal lai chuan mihring \awng mawlh mawlh lai pawh an ngawi \hup mai ni ãwm tak a ni, chu chuan Pathian zahawmzia a lantîr ãwm e.

            Khuavãng hi thlipui leh ruahpui chungah te thuneitù a ni a, a lungãwi loh chuan a lung tiâwi lotùte chu thlipui leh ruahpui a nuaitîr vak \hîn. ‘Tlâng Lal’ tih anga hriat a nih chuan, entîrna’n Mawmrang tlânga zopurün tual\o pawh miin an pawha an hawn chuan ruahpui a nuaitîr vak mai a. Tún hma chuan hé tlângah hian vamúr an tam a ni ãwm e, a no an làk chuan thlipui a nuaitîr vak mai a; tin, hé tlângah hian kël kaih tlang pawh a phal lo a, Tlâng Lal be hmasa loa kël an kaih tlang phawt chuan thlipui leh ruahpui a nuaitîr hrep mai a ni ãwm e. Chuti ang a nih \hin avãng chuan Khua emaw, Tlâng Lal emaw chu tihthinur an hlau a, ranin an be \hîn. ‘Khuavãng’ hming hi chuan an be ngai meuh lo niin a lang. Se chhun Khuangchãwi nikhuaa Khua an biak hian sial an han talh a, Sadàwtin thiam hlá a han chham khân,

            “Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che,

              Thawhhmuna tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che,

              Lailawha tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che,

              Thlãn chhak thlãn thlanga tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng cng 

              che,

              Khawlaia tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che,

              Kawtpuia tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che,

              Leirüta tho Khuain aw, ka chalvawm lo chhâng ang che, ....etc.”

a ti \hîn a ni. Khua an tihlungãwi loh chuan a nuar a, ruah a sûrtîr mai \hîn kan tih tawh ang khân an hla lo phuah tawhah pawh Khua hi a lo nuar \hîn nia a lanna chu,

            “Lurhpui thang, nuar leh la, Khua hnîm rawh, ...”

tih a awm a ni. 

Sã-

            Sã hi Zofàte biak Pathian zînga miah chuan thuneitù tak a ni leh bawk a, Khawzîng Pathian hnèn a\anga thuneihna leh thil tih theihna nei chháwng leh bawk a ni. Sã leh Khua hi inkawp tlat a ni a, a châng chuan Khua nën pawh an sawi fin mai bawk. Mi mal leh chhûngkua dintù niin hnam dintù a ni a, a enkawl \hîn. Chunga Pathian chuan mihring ruhrel hi a lo din a, Sã hi a siam zotù a ni ãwm e. Sã hi a khãt berah kum li danah chuan biak ngei ngèi a ngai a, an biak khãt lutuk chuan a thinur an hlau \hîn a, mihring chhûngkaw enkawltù leh vêngtù a nih avãngin a thin an tihur chuan ramhuaite’n an tihnat dâwn pawhin a vêng duh lo a, an dam lo a, a châng chuan an thih phah hial \hîn a ni. Hmán lai Mizo zai thiam pakhat pawh a fapa neih chhunin a thihsan a, a tuar hlé mai a, hlá phuahin a sã a,

            “Ka Sã maw nuar, ka chûninù, a i emaw ka sual e?

              Ka tuai duh lai bânah an kãi, awmlai a nunráwng mang e,”

a ti a nih kha.

            Fapain nupui fanau neiin a pàte in a\angin indang sela, vawkpa a vulh ang a, kum li a tlin hmain a vawk vulh chu vawkpa sùtnghàk atân Sã biakna’n a talh ang. Kawtah leika bulah an vawk talh lu tãrna tür thing an phun ang a, vawk lû chu an târ ang, chu chu a ni, ‘Sakúng phun,’ an lo tih chhan chu. Nakinah an vawk lu tãr kha an la thla leh ang a, kawmchâr khanchhuk chung sùtbanah an târ sawn ang a, chutah chuan an târ reng tawh ang. Chu chu, ‘vawkpa sùtnghàk’ a nihna chu a ni. Mihring hi an ruhrel chu a tïr atá Khawzîng Pathianin a lo din fel vek a, a siam zawh hna chu Sã hian a thawk a, mipa chi thlahna pawh hi Sãin a lo buatsaihsak a, an serh vun chu Khuain a siam a ni thung ãwm e, ‘Sakhaw lìk,’ tih \awngkam pawh a awm hi. Heta ka han sawi belh duh lai chu thil siam engkim mai hi Chunga Pathianin an ruhrel a lo din fel vek a, thil siam zawng zawngah a inrawlh kim vek a ni. Ramsà te, ran leh nungcha dang te leh hnim hring leh ramhmul zawng zawng siamtù chu Khua/Khuavãng a ni a, Chunga Pathianin an ruhrel a lo din fel vek hnùa a siam zotù chu Khua a ni a. Tin, mihring siam chungchângah pawh Chunga Pathian leh Khua chu an inrawlh kim leh vek ve ve a ni tih leh, mihring chungthú bîkah chuan Sã hi mawhphurtù a ni bîk ni ãwm takin thil siam dangah chuan a inrawlh ve lo ni ãwm tak a ni. Sã an biaknaa vawkpa sùtnghàk an talhin Sadàwtin thiam hlá a chham \hin chu-

“Sãin aw, ka Sahrial lo chhâng ang che,

              Sakúnga thoin ka Sahrial lo chhâng ang che, ruahhmüra thoin ka

              Sahrial lo chhâng ang che,

              Thlãn chhak thlãn thlanga thoin ka Sahrial lo chhâng ang che,

              Tuallaia thoin ka Sahrial lo chhâng ang che, chhúm zînga thoin ka

              Sahrial lo chhâng ang che,

              Lailuta thoin ka Sahrial lo chhâng ang che, Bualchhuma thoin ka

              Sahrial lo chhâng ang che,

              Vahluta thoin ka Sahrial lo chhâng ang che,”

a ti \hîn a ni.

Sakhua nihna-

            Zofàte’n Sakhua an hmanna réng réngah hian ran an talh a nih chuan an ran talh tür chu pem leh piansualna engmah awm lo, pian \ha leh hrisél tak lo chu an duh lo réng réng a ni. Zo hnahthlàk rau rauah pawh Pàwihho hian an duhtui lehzual, âr a nih leh a vâr hlang emaw, a dum hlang emaw, rawng dangin a pawlh loh an duh a; sial a nih pawhin a dum hlang, a rângin a pawlh zeuh pawh an duh lo. Thim zîngah chuan thil dum kan hmu thei lo ang hian Pathian chu hmuh theih a ni lo a, chu mi entîrna atân a dum hlang hlak an hmang kher \hîn a nih chu!

            Chuti chuan túna kan han sawi chhuah tàkah khân Zofàte’n Pathian biaka an biak zawng zawng zîngah chuan Pu Vãna(Chunga Pathian) chu a chungnung ber a, a lal ber a, thiltih theihna zawng zawng neitù a ni. An kohna hming pakhatah khân ‘Khawzîng’ tih kan hmu a. A hming bul lamah ‘khaw’ tih chu ‘khua’ tih a\anga lo awm tho a ni, ‘Khuazîng’ tihna tho a nih chu. ‘Sã’ leh ‘Khua’ thu pahnih an lam kawp \hin chu ‘Sãkhua,’ an lo ti tà a ni. Chuti angin Zofàte’n an lo biak \hin zawng zawng- Pu Vãna te, Khua te, Sã te, Khãltù te leh dãwino an chhui laia an biak \hin Hnúaité te, Chúng te, Vãnsen te, Lasi te, Hnúaipui te leh an biak dangte pawh Sãkhua khian a khâikhàwm vek a ni. Chuvãngin ‘Mizote Sãkhaw biak,’ kan tih hian, ‘Sã’ leh ‘Khua’ chu Pathian sawina ve ve a ni a, ‘Mizote Pathian biak’ tihna tluk a ni. Sã leh Khua leh Khawzîng Pathian hi ‘Sãkhua hian a huap vek a, an biak dangte zawng zawng kha Sãkhua hnúaia mi vek an ni a, an behbãwm niin, chuti ang zawng zawng chu Sãkhua hian a huam a ni.

Vãngtlâng sakhaw biakna-           

            Sãkhua an hman hmasak ber chu Sakúng phun a ni a, fapain a nù leh pà in a\anga a indan khân vawkpã a vulh a, vawkpã engzàt pawh vulh sela, a pa lian ber kha Sakhaw biakna’n a talh tür a ni a, chu mi chu a talh chuan amah leh an chhûngkua chuan Sakhua an nei hrang ve tà tihna a ni. Chuti chuan chhûngkuain an sakhaw hmanna hmasa ber chu Sa biakna a ni a, an vawkpa lian ber talhin an hmang a, chhûngkaw sakhaw hmangtute hi Lusei chhûngkua lo ni ta sela, Râltéin an Sa biakna sà kha an ei ve thiang lo, hnam dang an nih avãngin. Chuti anga an chipui chauhin an ei thian chu, ‘dãwi sa kîl za thei’ an ni. Sa biakna’n vawkpa lian an hmang a, chu chu chhûngkaw puala sakhaw hmanna a ni. Khua biakna’n sial an hmang a, chu chu an chhûngkua leh vãngtlâng huapa sakhaw biakna a ni. Amaherawh chu Khua biakna atâna sial an talh hian vãngtlâng a huap tho laiin hei hi chu chhûngkaw malin thangchhuahnù leh pà an nih theihna türa se chhun khuangchawina kawnga an rahbi zawh chhohna a ni a, vãngtlâng huap tak taka sakhua an hmanna chu ‘Kawngpui siam’ leh ‘Fano dãwi’ hi a ni, chù chu, ‘Khua bãwl’ an ti bawk. Hèng pahnih hi Khua biakna langsãr chu a ni. Sial an chhunin Sã leh Khua leh Chunga Pathian an biakna niin vawkpa lian leh vawkté leh sial chu hèng pathumte pual hian an talh kim vek a ni.

Thangchhuah hautak dãn-

            Tin, an eizawnna kawng avãnga lo hãlnaah nungcha té reuh té té te, a lian deuh thleng pawhin thi tel \euh türah an ngai a, chù chu an duh vãng rénga tihlum an nih loh avãngin pawi an ti a, lo hãl tùkah anmahni sünna’n ‘Kãng rãl nî,’ an ti a, awm nî an kham a; chu mi tùk a\anga a tùk thumnaah Puithiam hoin kãng rãl inthàwina an hmang leh a, siamtù Pathian hnènah ran talhin thuphâ an chawi leh a ni.

            Hmasângah chuan mi a thih hnùa a thlarau kalna tür chu hmun hnih awmin an ngai a, pakhatah chuan miin ram lamah emaw, in lamah emaw thang a chhuah chuan a thih hnùah a thlarau chu Mitthi Khua kal tlangin Pialrãlah a luh an ring \hîn. Pialrãla lùt thei tür chuan in lamah emaw, ram lamah emaw thang a chhuah ngei a ngai a ni. Ram lama thang chhuah tür chuan thangchhuahna türa sa kah tür zawng zawng an kah kim vek a ngai a, sa tam tak kàp mah sela thangchhuahna tür bîka sa kah tür a kah kim loh chuan thangchhuaha ngaih theih a ni lo. Tin, chùng sa kah türte chu a kah chuan a ãi leh vek tür a ni bawk, chuti anga a aih loh chuan Pialrãlah a lùt thei lo ang. Heti anga thangchhuah thei tür chuan chhûngkaw hrisél leh thawk thei chhûngkua an nih a ngai a, chutah pawh chuan kuthmui leh sa kàp thei nih a ngai bawk si a, vawi tam tak sa kàp loa an ramvah thlawn \um a awm \hîn a, mi narãn tân tih mai mai theih a ni lo. Heti ang bawk hian in lama thangchhuah tür pawh chhûngkaw hrisél, thawk thei chhûngkua nih a ngai a, buh leh bál ngah mai ni loin ran pawh ngah a ngai bawk a ni. Sial te, vawk te, kël te, âr te ngah a ngai tak meuh a ni. Chuti ang tân lo chuan a tina tin chhin chi pawh a ni lo.

Páwla sai lohte-

            Hèng thangchhuahnù leh pàte hi chu Mitthi khaw thlen dâwn kawtchhuah an thlen hian Páwla hian a sâi ngam lo a ni an ti. Páwla hian mitthi thlarau lo kalte hi sairawkherha lo sãi a tum \hîn a, in lamah emaw, ram lamah emaw thang an chhuah chuan a sâi ngam lo a ni. Tin, nula tân tlangvâl ngaih an neih loh chuan Páwla hian a sâi ngei ngeiin an sawi bawk, heta ‘ngaih’ hi Chawngchen zãna tlangvâlin an nula pawmte an sawina a ni a, ‘tlangvâl mutpui,’ tih lam a kàwk lo. Tin, tlangvâl tân nula hnahkhat pathum ngai tawh chin leh hmeichhia réng réng mi nù pawh pasarih ngai tawh chin chu Páwla hian a sâi lo bawkin an sawi. Hei hi chu nula mutpui a kàwk ãwm e. Nausên hlamzuiha thite hi Páwla’n a sâi ngam lo an ti bawk. Hèng ang mitthite thlarau hi Páwla sai lohin Mitthi Khua an kal tlang a, mitthi dang zawngte thlarau chu Páwla’n a lo sâi \hîn a, Pialrãl an thleng ve thei lo; a chhan chu Mitthi Khaw piahah hian lui pakhat ‘Piallui’ an tih chu a awm a, chu mi rãlah chuan pialtlèp nál tak a awm a, chu chu an kal tlang thei lo a, Mitthi Khua chu an awmna tür chu a ni. Pialrãla mite erawh chu Mitthi Khuaah pawh an duh duhin an kal tlang thei a ni. Pialrãlah chuan hnathawh a ngai tawh lo a, faihawt(buh fai sà) ringin an awm der der mai a ni. Mitthi Khuaah erawh chuan thil réng réng hi mi nung ram a\ang chuan a lem vek a ni a, in te an la sak a ngaiin hna thawh te a la ngai vek a, thihna erawh chu a awm tawh lo a ni.

Thlarau khawvèlah chuan-

            Túnah chuan chiang leh fiah zàwka Pathian inpuanna kan hmuh angin Pialrãla lùt türin hautak taka hna thawh leh thiltih a ngai tawh lo a, Thangchhuahnù leh pa ni türa beih a ngai tawh hek lo; Mitthi Khua pal tlang dâwnah min sâi türin Páwla a awm hek lo, mi tin tân Pialrãl kan luh theihna türin engmah min dáltù a awm lo a, Adama bawhchhiatna avãngin Pathian nën kan inkârah nuna inzawmna a chat hek lo a, kan tîsa mihring hian Pathian nëna nuna kan inzawmna tichat tür khawpin Pathian lakah thil sual a ti phàk hek lo. Leilung pian hma a\anga chatuan thlengin Chunga Pathian nën nunin kan inzawm reng zàwk a, Pialrãl chang lo tür tumah kan awm hek lo. Khawzîng Pathian chënna chu Vãn hla tak a ni tih kan sawi tawh a, chu chu Vãnchung khua a ni. Chu mi hmun chu mihring thlarau chauhin a thleng phàk a, chu mi hmun mihring thlarauin an thlen chuan Pathianah an chang leh a ni. Hmãr hla upa tak pakhat chuan,

            “A fam po po mual an khùm, Thlãnpial kawtah,

              Rihli tui an dâwn hmasa, Pathian an chang,”

a lo ti a ni.

Kan dam lai ngeiin-           

            Kan tisa mihring thil sual tih hian thlarau khawvèl lamah nghawng engmah a nei lo a, kan tisa dam lai ngei hian nghawng a nei zàwk a, kan tih dik loh man chu kan tisa dam lai ngei hian kan hring nun tisà hian a têl ang a, kan tih dik loh dãna zirin kan thlah kal zél thleng pawhin a nghawng dâwn a ni. Chuti ang bawkin kan tisa dam laia mihring tisa thil tih\hat hian thlarau khawvèlah nghawng engmah a nei lo a, kan tisa dam lai ngei hian kan tih\hat man chu kan hmu bawk dâwn a, chù chu chatuan Pathian remruat dãn chu a ni. Hmánah chuan mitthi thlarau chuan ‘Zînghmu’ an tih te, ‘Thlãnpial’ an tih te, Ngaihbãn tlâng te leh ‘Rihdil’ te pawh tlawh ngei türah an ruat a ni. Chùng awmna hmunte chu mitthi thlaraute chuan an lo tlawh a nih pawhin an chënna tür chu Pathian chënna Vãnchung Khua chu a ni a, Pialrãl pawh an tá a ni.

Kan danglamna-     

            Hmasâng Juda mite chuan Jehova(IAUEH) chu Kanan ramah chauh awmin an ring \hîn a, Aigupta ramah an pêm a, kum 430 an awm hnùin Kanan ramah an lo lèt leh a; chu mi hnùah chuan Jehova chu khawvèl hmun dangah pawh awm ve thoin an ring tà a. Persia mite awpna hnuaiah an awm hnùin Persia sakhua Zoarastrianism chuan Soyashan pathian chu hé leiah hian lo kalin hnam tin hi indo awm loin an inrem tawh ang, an tih ang deuhin zãwlnei Isaiate’n Messia lo kal tür thu an puang ve ta zél a. Chutah Judaism sakhaw siam\hatna Isua’n a rawn neih hnùin Kristianna a lo chawr chhuak tà a. Isua chu Messia anga ngaihna a lo awm tà a. Isua a thi a, a thawh leha vãna a lãwn hnùah ‘a lo kal leh tür thú hriattîrna a lo awm leh tà a. Tún thleng hian Kristiante zîngah Isua a lo kal leh tawh thú sawi an la awm lo a ni.                       

Zo hnam Sakhuaah erawh chuan Pathian chu leiah a lo chhuk tür thú zirtîrna a awm ve lo a, hmasângah erawh chuan Bible-a an ziak angin Abrahama’n mikhual a neih thú te kan hmuh ang khân Pathian chu mihring anga hmuh theiha lo kalin Zahmuaka fapa |hangura inah a thleng tih kan hria a; tin, mihring anga hmuh theihin ‘Tlângâunù’ an tih kha Liandovate unau hnènah a lo kal bawk tih kan hre leh a, khà kha Pathian bawk chu niin a lang. Kristian rin dãnah hian mihringte chu an thih hnùah an thlarau chu eng angin nge a awm dâwn an thurin bùina sawi chiang lo, Isua erawh chuan, “Vãna vãntirhkohte ang an ni ang,” tiin a sawi.

Thlarau kan neih dãn-

            Mizo pi leh pute erawh chuan Pathianah an chang leh dâwn niin an sawi. Sawi dãn pakhatah chuan nausên a lo pian chuan an thlâ hi an taksàah a lùt nghàl mai lo a, an pian a\anga ni sarihnaah an bawrh a lo chhuak a, an nat zual lohna’n bawrh an keu a, Pathian hnènah vênghim türin an ngën a, naute hming pawh an sã  a. Nau hri an hman hnùah naute thlâ(thlarau) chu naute taksàah a lùt ta \hîn a ni. Nau hri an hman hi naute petù Pathian hnèna an lãwm thu sawi inhlanna a ni. Hé mi hnù hi chuan nausên chu lo thi pawh ni se hlamzuih a ni tawh lo. Pàwihho chuan nau a lo pianin hü(thaw) chu a nei nghàl a, zîng(thlarau) chu a la nei lo a; nau chhuah vën an hmangin a hming an sã nghàl a, Pathian hnènah nauté chu an hlãn a, chu mi hnùah chuan nauté chuan Khawzîng Pathian hnèn atá zîng(thlarau) chu ama taksàah lùtin zîng(thlarau) chu a lo nei tà a ni an ti.

            Chuvãngin hèng kan thlarau neih dãn Zo hnam sakhuain a tãrlanna thú hi hmasânga Mizo pi leh pute hnèna Chunga Pathian inpuanna fiah tak mai a ni a, Bible-a Isua’n amah ringtùte’n thlarau an neih dãn a sawi nën pawh a inmil viauin a lang. Paula chuan, “Tupawh Krista thlarau nei lo chu amaha mi a ni lo,” tiin a lo sawi tlat mai bawk. Kristiante chuan Isua chu lo kal leh türa a insawi avãngin a lo la kal leh loin an hria a, a lo kal lehna tür an la nghàk reng a. Tirhkoh Paula erawh chuan, “Tupawhin Lalpa a hmangaih loh chuan ãnchhe dawngin awm rawh se. Kan Lalpa chu a lo kal e,” tiin a sawi a. Paula’n, “Kan Lalpa chu a lo kal e,” a tih daih tawha hi tún lai Kristiante hian an hmangaih ve loin an Lalpaah an ruat ve lo em ni dâwn le? Lalpa dang an la nghàk a nih si chuan Tirhkoh Paula ãnchhia an va dawng mai ãwm èm! Tin, tún lai Kristian mi \henkhat ka kawmte hian kan lo pian tirh a\ang khân mihring hian thlarau kan pianpui niin an sawi tlat mai a, Zo sakhuaah chuan mihring hian thlarau kan pianpui lo hrim hrim niin a lang a, kan han sawi lan takte a\ang khân a lang fiah hléin ka hria a ni. Kan thàw hi thlarauah an ruat tlat a nih erawh chuan kan thlarau tih a inang lo pawh a ni ang a, hei hi chu nungcha dang leh thing leh mau leh hnim hringte pawh an thaw ve vek a ni. Kristianna a\angin han thlîr ila, a nih leh hèng hnim hringte hian thlarau an neih si chuan thlahtu bul Adama sual man an phur ve ang em? Ngaihtuah chian ngai tak a ni.

Pathianah kan nung-          

            Zo hnam Sakhuaah chuan mihring zawng zawng hi thlah khat kan ni lo a, thlah hrang hrang kan ni a, chuvãng chuan Kristianna hnuaia Adama chu mi zawng zawng thlahtù anga ngaihna kha pawm a ni ve lo a, Adama bawhchhiatna mawh pawh kan phur ve lo a ni. Adama bawhchhiatna avãnga mi zawng zawng chunga thihna lo thleng anga ngaihna pawh hi a awm lo a, thihna hi a tîr atá Khaw rël a ni. Chuti chuan Pathianin mihring a siam tirh atá Pathian nunna chu kan zawm a, kan thlarau chu Pathian hnèna mi, Pathian thlarau a nih tlat avãng leh, Khawzîng Pathian chu mi thianghlim a nih avãngin sualna leh bawlhhlawhna a nei lo a, chu thlarau chu kan neih avãngin kan taksà chu thiin leiah lo \awih ral mah sela, kan thlarau chu chatuanin Vãnchung Khuaah Pathian hnènah a awm dâwn a ni tih hi Zo hnam sakhaw thú chu a ni. Vãnchung Khua chu Chunga Pathian chënna chu a ni.

Khua an zah-           

            Kan pi leh pute kha an khawsakna hmun apiangah, an chaw eina hmunah te, an hnathawhna hmunah te, an ramchhuahna hmunah te, an rammutna hmunah te leh an thil tih hona réng réngah khân an sakhua khàn hmun a luah zél a, an nun pumpui tih theih hialah sakhuain hmun a luah a ni. Chhûngkuaa sakhua an hmanna a ni emaw, vãngtlâng huapa sakhua an hmanna a ni emaw, a huhoa sakhua an hmannaah chauh Pathian chu an zah a ni lo a, mahni chauha a fâla thil an va tihna hmunah pawh an kiangah Khua chu awm rengah an ruat a, chuvãng chuan thil sual engmah an ti ngam ngai lo. Ramah chaw an fàk dâwnin chaw fün an han \het a, an bãr hmâin, “Khua tlai,” tih paha chaw tlêm té leh chawhmeh tlêm té an han theh hmasa zauh \hîn hian mahni chauha an awm lai pawhin Khua chu an zah a ni tih a tilang chiang hlé ãwm e. Tún laiah chuan Pathian biak ina a huhoa inkhàwmnaah chauh hian Isua ringtu \ha niin kan lang \hîn a, mi dang hmuh phàk loha mahnia kan han tlat fãl meuh hi chuan Pathian hi a hmuh theih loh vãng ni maw, kan zah tawh lo réng réng a, pulpit tlâng a\anga Kristiante tih atâna mawi loa kan sawi dum dum pawh kan ti hreh tawh lo réng réng a ni.

Sakhua an nunpui- 

            Tùk\huan an kil honaah te, chawchhün an fàk honaah te, zanriah an kil honaah te leh zãn mutnaah te awm dãn \ha tinrêng an inzirtîr \hîn a, hmasânga an pi leh pute huna tu tute chanchin emaw chu an tù leh fàte hnènah thawnthu hrilhin an hrilh a, an chîn dãn \ha lote leh an chanchin \ha laite an hrilh mial mial a. Chuta \ang chuan an tù leh fàte’n awm dãn mawite chu an zir a, chin dãn \ha lote chu an hmusit a, an nù leh pà te leh an û te, an pi leh pû te, anmahni thú hrilh \hîntùte chezia leh nungchang chu an zir a, chuta \ang chuan mi dangte tâna nun dãn mawi nunpuiin an lal tâna khua leh tui \ha mi nih tlingin an lo \hang puitling \hîn a, tún lai angin tleirãwl sual pawh an nei ngai lo a ni. “Tih a thiang lo e,” an tih tawh chu an fàte’n an zawm mai zél a, chuti ang bawk chuan, “Chuti khati chuan an ti \hîn a ni ngai e,” an tih chu an zãwm mai a, mi dangte tâna hnawksak zâwnga nung an vâng hlé.

            Tún laiah chuan “Chù chu ti suh,” ti mah sela, an tilui tlat \hîn a, ‘Ti rawh,” tih lah an ti \ha duh dër lo thung a. Nù leh pàte’n an fàte tâna tih loh türa an duh hi a hrilhtùin a ti tlat \hîn a, “Zû in suh,” tiin hrilh mah sela, pà berin a in si chuan chakai nufa kal inzirtîr ang chauh kha an ni dâwn si a. Zofàte Kristian kan lo nih hnù hian rannung sawisak mai mai te hi kan tù leh fàte’n an chîng ta tlat mai a nih hi. Laiking nilum âi lai lunga inthemthiam mai mai te an chîng ta èm èm mai hi a zia lo hlé a ni. Hmasângah chuan kan pi leh pute’n thiang loa an sawi tawh chu an fàte’n an tilui ngai lo.

Ramhuai an be lo-  

            Kan pi leh pute hun laiah khân ramhuai an tam hléin an hria a, an hlau hlé \hîn tih kan hria. Zorama Kristianna a lo darh tàk hnu hian Mizo chanchin ziaktu \henkhat phei chuan kan pi leh pute kha ramhuai bia leh thingbul lungbul biaah an ngai hial a ni ãwm hlé mai. Kan pi leh pute khàn ramhuai an be lo a, anmahni tina \hîntù leh an chunga dam lohna thlentù nia an hriat avãngin an dam theihna türin ramhuai hnawh bo emaw, tlawn lungawi emaw a ngai \hîn a, chuti ang atân chuan ramhuai hnènah ran hmangin an inthàwi \hîn a ni tih hé ram nupui(ramhuai nupui) hnèna an inthàwina thiam hlá hi en ila:

            “Chibai, Nang velvulnù, velvulpà,

              Nang chhuah lama lo háawngnù, nang chhuah lama lo háwngpà;....

              Thanpuia pheiphung rawn man che,

              A chãwnbânah rawn man che, a sakruangah rawn man che,

              Lungin a delh leh phawk ula, thingin a delh leh châwi sawn rawh u;

              In ding, in vei kha dawh rawh u,

          In nupui fanaute hnènah tlãnpui rawh u, chhün leh zãan zawmin tlán  rawh u,” an ti a ni.

            “In ding, in vei kha dawh rawh u,” tih hian an tlawnna sa serh kha an kuta dawng türa an hrilhna a ni tih a lang a; “In nupui fanau hnènah tlãnpui rawh u,” an tih hian an inthàwina hian anmahni hnawh bona a kàwk chiang hlé a ni. Tin, kan pi leh pute khàn thingbul leh lungbul an be lo a ni tih tichiangtu atân hé thiam hlá hi lo en leh ila:

            “Thingbul lungbul siamtù Pathianin ka satluang lo chhâng ang che,....”

tiin an chham \hîn.      

            Kan sawi tawh ang khân ramhuai an tam niin sawi a ni a, Kristiannain kan ram a han tuam hnù hian ramhuaite pawh an bo ta duak niin kan hre chêk a ni ang chu, hla pakhatah pawh,

            “Chanchin \hain kan rama ramhuai a ùm bo tà, .....”a ti hial mai a ni. Nimahsela hé hlá ka ngaihtuah hian Isua’n tehkhin thú a sawi kha min hriat chhuahtîr \hîn a ni. “Ramhuai bawlhhlawh chu  mi kawchhüng atá a chhuahin chawlhna zawngin tui awm lohnaah te a vàk a vàk a, chawlhna réng a tawng lo a. Tin, ‘Ka chhuahna inah khân ka va lùt leh mai teh ang,’ a ti a. A va luh chuan chu in chu ruaka phiah faia chei mawiin a hmu a; chu veleh a kal leh a, amah aia sual zàwk ramhuai dang pasarih a rawn hruai a, chu inah chuan an awm tà a. Chú mihringa awmze hnuhnúng zàwk chu a hmasa ai khân a lo \ha lo ta zàwk a ni,” tih thú hi. Tún lai te hian Kristiante hian Pathian thú inzirtîrin campaign, crusade leh camping an uar hlé mai; camp-a piangthar ringawt pawh Mizoram mihring zàt aia tam an ni tawh ang tiin mi \henkhat chuan an sawi hial nia! Sualna lah chu a pung tual tual emaw tih tür a ni a, Kristian ramah pâwngsual, zu ruih, inthah, insual, inkhin, ruang chhar, ruihhlo zuar leh ngai, nausên paih, uire, rùkrùk, inrawk etc a va han tam ta èm! Ramhuai bawlhhlawh an tlán bo ta emaw kan tih kha an aia sual zàwk ramhuai dang nuaisarihin an pung ta zàwk ni ãwm tak a ni. ‘Nuaia’ kan va tam ãwm ve le ka ti \hîn.

Ramngaw leh nungchàte an duat-          

            Kan rama Kristian an awm hma kha chuan kan ram hmul chi tinrêngte hi an duat a, a lo thlãwnin an sàt chhiain an sàt chhum mai mai ngai lo. Hèng hi tún lai mite hian kan hriat atâna ka duh ngawih ngawih a ni a, lo neih kha an eizawnna pui ber a nih avãngin lo han vàt dâwn sela, an thing kih tür kha an zah hlé a, “Kan kih thlùk i ni lo e, ka sialin a sik thlùk i ni e,” an ti \hîn a ni ãwm e. Seluphan bula dah atâna talhkhuang tür an làk pawhin, “Ka këlkhawthang sik thlùk i ni e,” an ti daih zél a, seluphan an làk dâwn pawhin, “Ka ârpain a thai thlùk e,” an ti zél a, anmahni kih thlùk angin an sawi duh ngai lo. Tún lai anga favãng laia lo vah hi an duh lo, hnim a \o leh har a, \ha an ti lo. An lo vah te pawh an hãl hunah an vah chin bàk a kan tel lohna türin meilam uluk takin an sial \hîn.

            Tin, an lo vahte an hãl hmain vahchapa nungchàte chu tlánchhe türin an han hrilh hmasa phawt a, Lasite hnènah pawh an ramsa enkawlte tlãnchhiattîr türin an hrilh bawk a. chu mi hnù chuan an hál chauh \hîn a nih chu. A hmaa kan sawi tawh ang khân an lo hãl hian rannung tam tak kang hlum türah an ngai a, chuvãng chuan lo hãl tùkah kãng rãl nî an hmang leh a, Pathian hnènah thupha chawiin kãngrãl inthàwi an hmang leh a ni. Tin, ‘zùva hrai,’ an ti a, vawi thum khuang chawi nawn tawhte chuan an lo chu mual khat kha an buh seng hunah khân an seng tel lo a, zùvàte ei zawh atân an khèksak a nih chu maw le! Buh leh bálah mal a sâwm duh e an ti. Sazà te hi thah thiang loa an ngaih a ni a, tumpâng khaw fang hi kah an duh lo bawk; sahuai hi sawisak an duh hauh lo a, vapual te a tui awp lai khawih an remti lo. Sava leh ramsa réng réng a no cháwm lai emaw, a rai lai emaw, a tui lai emaw chu thah an duh lo. Vamúr bù an khawih ngai lo a, ina khuai lawi pawh an khawih ngai lo. Hauhúk hi a \úl tãwpah lo chuan an that duh réng réng lo. Sawi tür chu a tam mai, sawi sën a ni lo ang.

Jakobate unauin eng nge min zirtîr-      

            Kohhran Upa pakhat chuan(a hming sawi lo mai ila) kan tîtî dunnaah, “Nungcha humhalh hi in sawi in sawi mai a, kei chuan Pathian hian nungchà humhalh türin min ti lo a niin ka ring, Isaaka pawhin a fapa Esauva chu sakhi kàp türin a tîr a, mal a sãwm tür thú a hrilh a ni,” a ti a. Kei chuan, “A ni maw, mahse han ngaihtuah chîk deuh mah teh. Bible sawi hi a dik a nih ngai chuan Adamate nupa khàn Edenah khân an bawhchhiat hma chuan huana ei tür tinrêng chu an ei thei a, engmah thawh hah pawh a ngai lo, thawk hah loin an duh duh an ei \ên \ên mai a ni. Nimahsela an bawhchhiat hnùah meuh chuan an thawh hah loh chuan engmah an ei Pathianin a phal ta lo a nih kha. ‘Hmáia thlan tui luang zawih zawihin chàw i bâr tawh ang,’ tiin a hrilh a ni. Chuti chuan Esauva chu a pàin anmahni vulh len sa ni miah lo sakhi chu kàp türa a hrilh ang chuan a va pél tà a. Amaherawh chu Esauva nu thinlungah Pathian thú a lo lang a ni ang ka ti mai; a nù chuan a nau Jakoba chu an kël no, anmahni vulh ngei mai chu talh türin a hrilh a, ‘I û malsãwmna dawn tür chu i chang dâwn nia,’ tiin a hrilh a ni. Chuti chuan an kël no vulh hah sà ngei mai chu talhin a pà a va hlui a, mal a lo sãwm tà a ni.

            ‘Ngai teh, ka fapa rim hi, Lalpa malsãwm ram rim ang a ni,....’

a ti a nih chu. A û Esauva chu hlawhtling takin a rawn haw ta ngei a, sakhi sà chu a pà a va hlui a, malsãwm türin a dîl tà a ni. Nimahsela \ap chunga a dîl pawha a hlawh chhuah chu,

            ‘Ngai teh, i tlatna tür chu lei \hatna hlatah a ni ang a,

             I nau rawng pawh i bâwl dâwn a ni,’

a ti ta daih mai a ni. Lei \hatna pawh dawng pha ve loin a nau bàwihah a la awm zui dâwn ni ãwm tak a ni,” tih thú ka hrilh a ni.

Zofate’n ramsa leh sava an thahna chhante-   

            Mizo pi leh pute chuan nungchà an thahna chhante chu an tâna thil \úl leh mamawh ngawih ngawihah chauh a ni \hîn a ni. Chùngte chu:

1.      Pialrãl kai türin thangchhuah nù leh pà nih a ngai a, chu mi atân chuan ram lama thang an chhuah theihna türin sà kah ngei ngei a ngai \hîn a ni.

2.      Kùt nî vãngthlaah sà hmeh \heuh an duh avãngin ramsa tihhlum a \úl \hîn a ni.

3.      Khual chhia khual \ha an neih nîkhuain sà hmehpui a lo \úl ve \hîn a ni.

4.      An thlawhhmaa buh leh bál leh thlai dangte khawih chhetù laka vënhim a \úl \hîn a ni.

5.      An rante rawn eisaktù laka vënhimna atân kutthlàk a lo ngai ve \hîn a ni.

Ram humhalh rawh-

            Chuti chuan sà kan ei duh a nih pawhin kan ei tür chu vulh mai ila, Pathianin a duh taka a enkawl lai chu tihlum loin kan vulh len sà ngei talh ve ila. Vulhna tür hmun kan nei lo a nih chuan hah taka kan thawha kan hlawh chhuah tangka sumin mi sa zawrh lei ve mai ila a dik zàwk ang. Chuti lo chuan sawrkâr pisàa hnathawkte eirüa kan puh kan puh lai hian keini ngei pawh hi Pathianin a ta eirüah min lo puh ve reng mai thei asin. Zãwlnei Isaia’n tlâng thianghlim a sawi hi kan thleng har fû mai tür a nia. Mi tin an chunga rorêltùte thú thúa awm türin Paula’n min hrilh a ni lo’m ni? Rorêltùte hi Pathian ruatah kan ngai ve em? Kan ngai a nih ngat chuan rorêltùte’n ram ngaw leh nungcha humhalhna dãn an siam hi zãwm ila, kan zawm duh loh chuan Pathian ruat dodál kan ni mai. Thil siam zawng zawngte’n Pathian fàte lo lan hun chu nghàkhlel takin an thlîr niin Paula’n a sawi a. Zoram Kristiante hi Pathian fàah kan inruat \heuh em? Kan inruat a nih chuan kan kiangah nungchàte hi an zalën tür a ni dâwn lo’m ni? Kan thlanga mite, ‘milem bia’ tia kan hmuhsitte khu Pathian fàah kan ngai lo em ni? An kiangah nungchà an va zalën si ve!

            Keini Mizote chu kan pi leh pute a\angin sa pél mi kan ni a, sim mai mai a har ang, kan ti em ni? Sàpho pawh an pi leh pute hunah chuan sa pél mi an ni a, Robin Hood-ate pawhin Lalber sazuk humhalh an phil ru fo tho aláwm, mahse túnah chuan Sàpho chuan nungchà an humhalh a, sa pël chu an sim daih tawh. Hmãr tãwp vûr rama chéng Eskimo-ho pawhin hmán laiin ramsà an that tho, a vun chu kawrah an \hui. Negro-ho pawh an pi leh pute hunah chuan ramsà an that \hîn a, vaimîm an dêng sawm a, an chhüm a, sa hmeh tür an neih phei chuan an hlim a, zankhuain an lâm \hîn a ni ãwm e. Túnah an máwl duh tawh lo, an sim daih tawh. Mãwl lai hun chu kan nei \heuh a láwm; Mizo nih vãnga sim theih lohna bîk tür a awm lo, hnam dangin an tih theih chu kan ti ve thei vek a ni tih hi i ring nghet tlat ang u. I ram leh a chhûnga awm leh nangmah chenin Pathian tá i ni a, Pathian thúa lo awm i ni.