Editor Picks


widgeo.net

Tuesday, November 27, 2012

NUNIN MIN BIA E

1. Engkim siamtu leh dintu
    Kan Pathian chuan, amahah chatuan nun min pe.
    Hringmi nunna pawh ama remruat vanga lo awm
    Chutin kei mahin nuna lan tir a,
    Nun ngeiin min bia e kan Pathian chuan
    Nunin i be ve ang u.

2. Leilung luah tura siam hringfa leng hi,
    Awmtan ni nei tawp ni nei tura siam a ni.
    Thi a tho leh zel turin chung Pathianin min duang love
     A chanvo piallei a ni.

TU SUAL MAWHMAH PHURLO ZOFATE KAN NI

          Mizote hi khawi a\anga rawn awm \an leh khawi a\anga rawn chhuak nge tih chu a kum thu chuan kan sawi thei awm love. Pathianin chutiang hre phak tur chuan min siam lo bawk a ni. Chuvangin, Pathianin hnam dangte a siam ang bawkin keini Mizote pawh hi min siam ve a, pûk a\ang emaw, khawi khur chhung a\angin emaw a lo chhuak ngawt chu kan ni lo. Pathianin Mizote pawh hi mihring a siam \an a\anga a siam hmasak berte zingah kan tello tih tunge sawi thei. Mizo a\angin hnam dang dang te hi an peng chhuakin, hnam hrang hrangah kan lo awm ta a nih hi. Chuvangin, Mizote hi tu hnam siper mah kan ni lova, leilung siam tirh ata Pathian a\anga ziding chhuak kan ni.
        Khawvela mithiam ten kan chenna khawvel upat tawhzia leh a chhungah mihring kum tam tak an lo cheng tawh a ni tih an chhuinaah hian a kum thu chu a inang tleng vek lo a ni mai thei e, mah sela, an chhuina a\ang hi chuan he khawvel upat tawhzia leh a chhungah pawh mihring kum tam tak liam tawhah khan an lo cheng tawh a ni tih a hriat theih a ni.
          America leh England te, Israel-hote chuan Pathianin khawvel a siam \antirhna leh he leia mihring a dah hun hi B.C. 4000-na lai vel kha niin an ring a. Hei hi Kristiante rin dan pawh a ni awm e. Kristiante kum chhut dan chuan he kan chenna lei hi kum 6012 vel chauha upa a nih chu.
        Kan Kristian unauten mihring zawng zawng hi Evi leh Adama a\anga rawn inthlah pung chho zela an ngai hi chu an chhut hnaivai lutuk deuh lo maw le. Mahni aia naupang thlah a nih ngawt theih si loh. Russia mifingte  chuan, Siberia ram vawtah hlumbel chhunga nausen thlaruk mi kum 120,000 kal ta a mi kha an hmuchhuak a. Tin, Geology zirlaibuah chuan proof theih chinah kum 1.6 million velah khan he leiah hian mihring an lo cheng tawh a, hemi hma lamah pawh hian an chen ngei an la ring a ni. Evi leh Adama te siam hun awm vel nen chuan a inkar hlat deuh lo maw le.
      Archaelogist te chuan an zir chhuahna a\angin hetiang hian hun leh a hmingte an \hen a:-
1.    Palaeolothic Age: (500,000 B.C. – 10,000 B.C)
      Palaeolothic Age an vuah chhan chu heng hunlaia hmanrua an laihchhuah hi lunga siam a nih vang a ni. Hemi hunlaia mihring finna leh thiamna te:
1.      Ramhnuaia sapel leh kamrah zawng \hin khan pûka awmna chang an hre ta.
2.      Awmhmun ngheta awm lovin eitur awmna apiangah an pem kual \hin.
3.      Lemziahte pawh an thiam.
4.      An him  nan a huhova awmna chang an hria. |ek tla leh khawpui rite an hlau hle.
2.    Mesolithic Age (10,000 B.C – 8,000 B.C)
       Mesolithic Age an tihna chhan chu heng hunlaia an hmanrua siam chhuahte chu te tak te an nih vang a ni. ‘Microlith’ an ti nghe nghe. An finna leh thiamna a lo pung ve zel a, an hmanrua siamte pawh a changkang leh deuh a. An hmanraw neihte pawn fawngte a nei tawh a. An hmanraw neihsa ho pawh a hma aia hman nuam zawk leh \angkai zawk ten an siam danglam thiam tawh bawk a ni.
3.    Neolithic Age (8,000 B.C – 4,000 B.C)
     Mihringten nasa takin hma an lo sawn ta a, an thilsiamte pawh a hma aiin a \hain kawng tinrengah hmasawnna an lo nei ta a, lung ringawt ni lovin saruh te pawh hmanraw \angkai takah an lo siam thiam ta a ni.
4.    Chalcolithic Age (4,000 B.C -2,000 B.C)
       Lung hriamhrei hmanna chang an hriat hnuah thir lam chi hriamhrei hmanna chang an lo hre leh a, thir lam chi a\ang hian hmanraw chi hrang hrang an siam chhuak a. Heng an hmanraw hmuhchhuah thar avang hian ei leh barah pawh nasa takin an lo hlawk phah leh a ni.
      Khing Archaelogist ten hun leh hmun an \hen danah pawh Evi leh Adama te chu Chalcolithic Age chhungah khian an awm a nih hmel a, chuvangin khawvel mihring zawng zawng thlahtu bula pawm chu a nih theih chiah hmel loh a ni. Tin, Anni nupa bawhchhiatna vanga he khawvela sualna leh thihna lo awm anga sawi te, pian tirh ata sual nghala inngaihna te, Pathian nen kan inkar a chah thuah Lal Isua thisena tlan leh chhandam ngai ni a inhriatna te hi thil inhmehlo lutuk a ni. Engvangin nge Juda nupa tuak khatin an bawhchhiat avanga nang/keini Mizo thlah hian a mawh kan/ka  lo phurh ve ngawt ang. An bawhchhiat rah chu anmahni leh an thlahten an tuar mai ang. I \henawmpa’n thil a tihsual avangin a tihsual rah chu engvangin nge nang leh i thlahten in lo tawrh ve ngawt ang. Amah leh a thlah ten a tihsual mawh chu an phur mai dawn a ni. Mizote hi Evi leh Adama thlah kan ni lova, an bawhchhiat rah kan tel hek lova, an bawhchhiatna avangin kan Pathian nen kan inkar lah a chat hek lo. Kan inkar a chah ve miau loh avangin Isua tlan leh chhandam kan ngai ve lo a ni. Juda hnam tan chuan ngaih pawh a lo ngai a ni thei e. Chhandam ngai ve loh leh tlan pawh ngai chuang lo, pian tirh ata sualna nei lo, tusual mawhmah phurlo zofate kan ni. 

Saturday, November 17, 2012

KHAWI LAM KAWNG NGE I ZAWH DAWN?


          Zofate hian hmasang ata sakhua hi kan lo nei tawh a, chu chuan tih thiang leh thiang lo min lo hriattir vek a. Kan pi leh pute huna (Kristian nih hma) an ni tin nunah khân an sakhua chuan tih tûr leh tih loh tûrte hmangin hmun a luah a. An hna thawhna hmunah te, an mut hmunah te, an chaw eina hmunah te, an rorêlna hmunah te, an rammutna hmunah te, an ramvahna hmunah te, an infiamna hmunah te leh an inkawm khawmna hmunah te thlengin he serh leh sang, tih tûr leh tih loh tûr hian  an nun pumpui tih theih mai turah hmun a chang a ni.
            An ngam loh hmelmate avanga an thlangtlâknaah hnam khat leh ţawng khat hmang leh rorêltu pakhat hnuaia awm thin kha tlang hrang hrangah an lo inţhen darh a, an pêm an pêm kual a; chuti anga hun rei tak hmun hran hran leh tlâng hran hrana an lo khawsak tak hnu chuan rorêltu pakhat hnuaia awm thei tawh loin lal hran hran neiin hnam khat aţangin hnam hrang hrang leh chi hrang hrang an lo chhuak a, ţawng hran hran hmang an lo chhuak ta a. An kârah inunauna awm ţhin chu an lo theihnghilh ta tial tial a, huat thu a lo chhe hmain thu inbah sual palh hlek avang te leh chhan dang dang avangin an kârah buaina a lo chhuak ta fo a, inkhinna leh tharuma inbeihna, hriamhrei nen meuha indona te a lo thleng ta thin a ni. Chuti anga indona a lo awm lai te chuan chhak leh thlang te, chhim leh hmar te  an lo indo ta a. Hnam ţhenkhat erawh chuan chuti anga indona a chhuah lai pawhin unau an nihna chu hriain an la vawng nung tlat reng a, ‘Chhak leh Thlang te, Chhim leh Hmar te tumah indo a ngai lo, unau vek kan ni e; keini chuan kan unaute lakah hriam kan lek dawn lo,’ an ti hmiah mai a nih chu! A va han ropui em!
Pathian chhungte chu:
            Kan pi leh pute chuan hmasang ata an thlahtute thurochhiah hlu tak chu an vawng nung reng ţhin a, ‘A bul aţangin engkim tihţhat zir tur a ni,’ tih hi. Chunga Pathian chu an hnenah a inpuang a, an hun lai leh an dai thlen chin ang mil zelin an hnenah Khawzing Pathian chu a lo inpuang a, chu chu Pathian thu a nihna angin an kalpui a, an nunpui tlat a, an fate an zirtir ţhin. Tih tur leh tih loh tur chi anmahni’n an zawma an lo nunpui thlap tawh chu an tu leh fate hnenah tukţhuan ei honaah te, zanriah kil honaah te pa berin a lo zirtir a, an tu leh fate chuan an ngaithla kiau a. ‘Chuti ang khati angin an ti ngai lo e,’ tih emaw, ‘chuti ang khati angin an ti ţhin a ni ngai e,’ tih emawin an hrilh a. Zanah ni se, mut hmunah hmasanga mi huaisente chanchin te, nu hrawn sual chanchin te, Lal ţha leh Lal sual chanchin te an hrilh mial mial a, chung mite chanchin ţha lo lam chu entawn tlak loh an nihzia te, chanchin ţha lam chu entawn tlak an nihna te kha an tu leh fate chuan an thinlungah an khung a, an pai a. Tleirawl sual pawh nei loin an lo puitling a, an khawtlang tana mi ţangkai leh Lal tana khua leh tui ţha mi an lo ni ţhin. Sa leh Khua chu an Pathian niin chhungkuaah bul an lo ţan ţha a, Pathian chhungkua ni awm rengin an lo nung ţhin a ni. Kristian mi tam zawk ngaih danah chuan ‘Sakhua chu mihringin Pathian a zawnna hi a ni a, Kristianna erawh chu Pathianin mihring a zawnna hi a ni,’ tih a ni. Nimahsela Zofa pi leh pute Sakhuaah chuan Pathianin Zofate chu a zawng lo a, mihringte hi  Ama siam an ni a, zawn ngai khawpin Zofate chu Pathian lakah an bo lo a, an hnenah a inpuang ta zawka ni. Rev.Zairema chuan, ‘Pathian hi hman laiin kan pi leh pute hnenah hian a inpuang a ang khawp mai,’ a ti(Pi Pute Biak Hi- Rev.Zairema). Kan pi leh pute pawh hian an zawng bawk lo a, an hnena Pathian inpuanna hi an pawm mai a ni.
Meidîla kal i hlau em?
            Kristiannaah thih hnua hremna hi engtin nge Bible-in a zirtir? Fakna hla ziaktu chuan,
Rei lo teah mi suaksual chu a awm tawh dawn si lo,
A ni, a awmna hmun chu en en mah la i hmu tawh lo ang,’
a lo ti a. Isua zirtir dan chuan ring lo mite chu chatuan boralnaa kal tur an ni a, ringtu erawh chu chatuan nunnaah an kal dawn a ni awm e. Thil awm tawh lo hi Mizo ţawng chuan ‘boral,’ kan ti ţhin. Ring lo mi thlarau chu thih hnua boralnaa kal tur a nih chuan meidila chatuana kâng tur chu awm tawh awm lo tak a ni. Solomona chuan, ‘Mihring fate leh ramsate chu an thihin vaivutah an chang leh vek a, mihring fate thlarau chu chung lamah a chho a, ramsate thlarau chu hnuai lamah leiah a chhuk tih tu nge hria? A hnua thil lo awm te hmu leh turin tu nge rawn hruai kir leh hlei ang?’ tiin a sawi (Thuhriltu 3:). Isuan a ding lama an khenbeh hnenah khan, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che, vawiinah hian ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti a. Isua thih ni kha Zirtawpni lo ni ta sela, kha mi ni la la khan a ding lama an khenbeh pawh kha Isua hnenah a awm nghal tihna a ni dawn a ni. Kha mi ni khan Isua taksa chu thlanah an phum a ni, a thlarau chu khawiah nge a awm ang? Ni thum niin a tho leh tih an ziak si a. Kawma dahna hi lo chhinchhiah la, ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che vawiinah hian, ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti lo a. ‘Tih tak meuhin ka hrilh a che, vawiinah hian ka hnenah Paradis-ah i awm ve ang,’ a ti a ni.
Mei hi chi hnihin sawi theih a ni ang. ‘Kan Pathian hi mi kan ral hmang mei a ni si a,’ tiin an lo ziak tawh a, kan pi leh pute’n eirawng bawlna atana an hman mei hi chu a ni lo tawp tih a lang nghal mai a. Pakhatnaah chuan, hmasanga Juda zawlneiho lo thattute leh ‘Khengbet rawh,’ tia aute khan thungrulhna leh phuba lakna râpthlâk tak kum 100 A.D.vela an tuar kha Pathian thinurna mei a ni a. Pahnihnaah chuan, Isua zirtir 11-te kha Pentikos ni khan Jerusalem-a Marka nu Mari pindana an awm lai khân van aţanga mei lo tla khân an rin lohna sual kha a kâng fai ta a, ţawng hriat loh tein an lo ţawng ta a ni. An rin lohna sual rawn kâng faitu kha Pathian mei bawk a ni.
Zofate Pathian chu-
            Zofate chuan Chunga Pathian chu an bia a, mihring mi mal enkawltu leh vengtu a nihnaah chuan ‘Khaltu,’ an ti a; chhungkaw enkawltu leh vengtu a nihnaah chuan ‘Sa,’ an ti leh a. Khawtlang leh hnam pum enkawl leh vengtu a nihnaah chuan ‘Khua,’ an ti leh a ni. ‘Khua,’ tih hian Khuanu, Khuapa, Khuavâng, Tlâng Lal, Lasi leh adt. a huap vek a. Thil engkim siama dintu chu Chunga Pathian/Khawzîng Pathian (Pu Vana) a ni a, A pumpuia hming khaikhawmna chu Sa leh Khua niin, ‘SAKHUA,’ an lo ti ta a ni. Khawzing Pathianin mihring a din tirh khân HU (thaw) an nei a, an nung a, Amah aţangin ZING (thlarau) chu mihringah a lo lut a, Khawzing Pathian thlarau chu kan lo nei ta a ni. Chuvangin Zofate chu Adama thlah kan ni lo a, thih hnua hrem ngai thlarau sual kan pianpui ve lo. Kan thlarau chu Khawzing Pathian thlarau a ni a, a sualin a bawlhhlawh ve lo a ni. Chuvangin Zofate chu kan thih hnuah kan thlarau chu Pathianin a hrem lo ang, mahni thlarau hrem chut chut duh khawpa Pathian mawl kan nei lo a ni. Judate (Israel-te) thlahtu bul Adama chuan a lo bawhchhe ta a nih pawhin keini chuan Adama bawhchhiat mawh kha kan phur ve lo a, sual saa piang kan ni ve lo a, Zofate chu khawchhak mi kan ni a, thlahkhat kan ni lo a, thlah hrang daih kan ni.
Adama pian hmaa mihringte-
Bible-a kan hmuh dân chuan kum B.C. 6-na vêla lo piang Isua thlahtute inthlah chhâwn dân chu a pa Josefa aţanga Adama thlengin Luka chuan Chanchin Tha buah a ziak a, chhuan sawmsarih vel zet a liam a ni. James Ussher-a leh Dr.Livefoot-a chuan Bible aţanga Adama pian kum an chhût chuan kum B.C.4004 vel kha niin an chhût chhuak a. Muslim lehkhabu ‘Kuran,’ an tihah chuan B.C.4001 vel kha Adama pian kum niin a sawi ve thung a ni. Eng pawh chu ni sela, tuna kan kum chhiar lai aţang chuan kum 6000 chuang zet zawtah khan Adama chu a lo piang a ni tih chu a chiang mai a; amaherawh chu James Ussher-a leh Dr.Livefoot-a’n Adama pian kum hi Pathianin khawvel leh mihring a siam zawh kum anga an ngai erawh chu an tisual der a ni.
            Khawvel hi kum 4,35,00,00,000 (tluklehdingawn li leh vaibelchhetak thum leh vaibelchhe nga) vel laia upa niin mithiamte chuan an chhût a ni. India ramah hian ramhmul (hnim) damdawi chi hrang hrang leh a hmannate ziak sain Adama pian hma kum 150 vel liam taah khan an lo nei daih tawh a, China ramah chuan buh (rice) hi Adama pian hma kum 150 vel zetah bawk khân an lo chîng tawh bawk a; B.C.5000 vel kal ta (Adama pian hma kum 1000)-ah khan Africa khawmualah khuan sabengtung hi an lo chhawr tawh bawk a, Indonesia-ah khian mihring hi kum 16000 lai an lo chêng tawh bawk a ni. Kum 1970-ah khân Russia mithiamte chuan Siberia ram vûr khuh hnuaiah nausen thla ruk mi hlumbêl chhûnga him piala lo awm an hmu chhuak a, an chhût dân chuan kum 120,000 vel kal taa mi kha niin an hria a ni. Zofate hi hmasâng kan pi leh pute hun lai ata Kristian kan lo nih hnu thleng khan nausen hlamzuiha thi hi hlum bêl chhunga daha phum kan lo chîng tawh a, he nausen pawh hi Zofa a ni lo ang tih tu nge sawi thei? A upat tawhzia hi han ngaihtuahin Adama aiin kum nuai tel fein a upa zawk a nih hi!
Nungcha chungah an ngilnei-
            Nungchate chunga ngilneihna an lantîr dân chuan, chhan leh vâng awm loin nungcha an tihlum ngai lo a, Chînrâng leh Thizil bu tihchhiat te an duh ngai lo. A note, ei la tling lo an man telte chu an chhuah leh zel ţhin. Hauhuk hi thah thiang loa an ruat a ni a, loh theih loha thah a lo \ul chuan, ‘Engah nge tuikhur hnar i tihbawlhhlawh,’ ti talin chhuanlam an siam ţhin. Laiking an thah dawn hian, ‘Laiking thi hnu tho leh thei, mihring thi hnu tho leh thei lo,’ i ti vei maw?’ an ti ţhin. Sangha manna atân len sin lutuk hman an phal ngai lo a, lui sa hi a puitling chin an man deuh ber. ‘Nungchate chunga ngilnei lo chu an hmuingil ngai lo,’ an ti. No an neih laia tihhlum an phal lo. Ramsa vang chi tihlum an awm chuan, ‘Engah nge a chithlah tur i zuah loh,’ an ti. Sahuai sawisak leh tihhlum an phal lo. Sava bu neih laiin an tihlum ngai lo. Saza tihhlum an duh lo a, Tumpang khaw fang an tihlum ngai hek lo. Vamur leh Vabak no lak an duh lo. Vapual leh Kawlhawk bu awp a pain a chawm lai tihhlum an phal lo.
Kriatian nih hnu chuan-
            Zoramah Kristianna a lo luh atanga kum 20 emaw vel lekah ram hnim sah thluk mai mai leh nungcha awm mai mai vawma inthemthiam tleirawlte’n an ching \an a, tleirawl sual nei lo an vang hle. Kristian ţha tak anga langte an ţawngţai tam a, an eiru hnem a, an eiruk sa chu Pathian malsawmna an dawnah an chhiar a, chu mi aţang chuan sawma pakhat an pe ţhin a ni. Kristian chhungkua din hnuah chuan kan tu leh fate pawh kan thunun thei ta meuh lo. Mahni hnam sakhua kalsana ram dang sakhua kan biak avangin Zo hnam sakhuain hnam dang mi nupui pasala neih a khap chu kan palzut a, hnam dang pasala kan neih fo tak avangin leh kan fimkhur loh avangin natna mak pui pui kan vei ta. Kan thatchhe zo ta, Kan thawh rah ni lo ei kan tum ta zel mai le. Khawi lam kawng nge i zawh ve dawn le?  

Friday, November 16, 2012

THLARAU KAN NEI LO

          Mihringa lo piang chhuak reng reng hian thlarau kan nei lova, kan sual avanga hremhmun tla tur emaw, kan \hat avanga vanram kal tur emaw thlarau boral thei lo kan pianpuilo reng reng a, mihring kan lo pian dan hi ngaihtuah rawh, mipa chi leh hmeichhe chi a infin khan nausen a lo insiam a, mipa chi ah thlarau a awm lova, hmeichhe chiah thlarau a awm hek lo.
   Chi te chu kan thil ei te atanga lo insiam a ni a, kan thil ei maianah te, Aluah te thlarau tur a awm reng reng lo. Chung thil kan ei avanga mipa chi leh hmeichhe chi infin a naute rawn insiam a\anga thlarau lo awm ve nghal anih chuan thlarau chu tisa nena piangrual ani tihna a lo ni anga, thlarau leh tisa chu an tawp rual tho tho dawn a ni, thlarau hremna tur hremhmun a awm lo reng reng.
        Kan tisa mihring sualna leh \hatnain a kawh zawk chu thlarau lam a ni lova, tisa a sualna chuan a lei damchhunga vanduaina a hmaah a in chhawp a, a fateah nghawng a nei thei a, a tuchhuan thlengin vanduaina chuan a hmuak zawk a ni. Tisa sualna chu tisa hringnunin a tel ngei ngei avangin sualna lakah mahni inveng thiamin i awm ang u.
         Tisa hringnun thatna dan chuan damlaiin malsawmna a dawng nghal a, an chhungkuaah leh a fate leh a tuchhuan thlengin hmuingilna chuan a hmuak zawk a ni. Tisa a \hatna dan chuan van kalna lam kawng a kawk lova, damlai leh thlah kal zel thlenga hmuingilna chu a ni zawk a ni.
          Kan tisa a thih hnua Khuanu hnena kan chan theih nan kan Pathian Chungkhuanu chuan amah atanga chhuak (kan pianpui nilo) kan thlarau lam taksa tur chu min pe zawk a, Pathian Khuanu a chhuak kan thlarau ngei khan chatuan Lalram Van chu kan chang zawk a ni. Chu chu kan thlarau ni mai lovin Lalpa lama kan nunna chu a ni si a.

Tuesday, November 6, 2012

KRISTIAN TOBUL

          Kristianna lo chhuah dan leh Kristiante din hmun, engtianga Kristianna hi lo awm nge a ni tih a hmasain kan chhui chhuak ang a. ‘Kristian’ tih hi a bul berah chuan Suala leh Barnaba khan Lal isua thih hnuah Antiokei-ah rawngbawlna neiin Isua chanchin an tlangaupui \hin a. Chutia an tlangauna a\anga anmahni thusawi zawmtu te chu a zawm ve duhlotuten ‘Kristiante hi’ tia an rawn puhna a ni a. Chu an puhna ‘Kristian’ tih chu Isua Krista zuitu, Isua Krista mite tia an hmusitna awka a\anga lo chhuak a ni a. Chu chu Kristian tih bul in\anna hmasa ber chu a ni.
             Chu thu Kristian tih chu lehkhabuah ziah lanin lo awm mahse tuman Kristian kan ni tiin emaw, Kristian pawl tiin emaw hmingah an pu zui chuang lo. Isua leh Apostol-te ral hnua khawvel Kohhran lo ding hmasa ber nia inngai Roman Catholic Church chu, kan hriat \heuh angin khawvel huap Kohhran tia anmahni indahna a lo ni ve a, Roman Catholic Church tia invuahin, khawvelah hma an la ta a. Hetih lai hian Greek Orthodox an tihho pawh khan awmin an insawi ve a. Chungho chuan khawvelah Paula te, Petera te rawngbawlna hnuhma chu an rawn chhunzawm zela in ngaiin an lo tlan ve a nih kha.
              Khawvel Kohhran lo awm hmasa ber kalhmang chu tuna kan hriat ang hian Pope neiin Pope chu Petera hnena thu la chhawngtu leh Petera dinhmun chiaha dingtlang zelah an ngai a ni. Khatiang a nih lai khan, khawvel ram hrang hrangah an rawngbawlna a lo darh zauvin, hmuntin an luah ta a. Chutih hun lai chuan hmuntinah Pope chu an awm thei a ni. Nimahsela, Kum 440 A.D a Rome Khawpuia Pope nia lo awm St. Leo-I-na khan, “Khawvel ram hrang hrangah Pope an awm tur a ni lo, Rome ami chauh hi Pope a ni tur a ni’ tiin a rawn bei ta chat mai a. Chutianga Rome a\ang chauha Pope-a khawvel awp duhna a lo chhuah tak avang chuan khawvel hmun danga Pope reng reng chu pawm an ni ta lo va, Rome khawpui ami chuah chu Pope awm theia ngaih a lo ni ta a ni.
            Chumi chungchanga Bible an tlawhchhan chu hei hi a ni. Lal Isuan Petera hnenah, “ He lungpui chungah hian ka kohhran ka rem chho ang…” tia thu a hlan kha mi pakhat Peter chauh a ni a, a aiawha lo ding leh chu Pope a ni a, pakhat chauh a ni tur a ni, tiin an dah lut ve a. Nimahsela, hei hian a thiltum leh kawh nia lang tlat chu, Roman Catholic Church kan tih ten Rome a\anga khawvel awp duhna a neih avanga sakhaw thua khawvel control theihna tura heng hi an hmalakna a ni. Sakhaw Politics a nih chu.
            Roman Catholic te chuan ‘Kristian’ tih chu an hmingah an hmang chhunzawm hauh lova, chutih lain Roman Catholic ni loten khawvelah hma an rawn la ve leh ta a, kum 383AD lai vel khan Wifeller chuan Damba lui ralah Coth mi an tih zingah khan Isua chanchin a hril \hin a, America leh Europe a\anga Missionary te chuan khawvel hmun hrang hrangah chanchin\ha an tih chu an hril bawk a, chung hun lai chuan kristian tih hi an sawi ri ni turin a lang a, mahse, langsar takin chungah chuan hman a ni.
            Kum 1513 AD-ah khan khawvel Kohhran siam \hatna bul, Reformation an tih kha a lo chhuak ta a, chumi hun lai, 1513AD a\anga 1521 AD thleng khan St. Leo-x chu Pope niin a \hu a, chutih lai chuan German mi, Luther-a khan kohhran siam \hatna a bei vak mai a, chumi avang chuan German ram pawh chu chhim leh hmarah an in\hen ta phuk a, hmar lam zawng chu Luther-a lamah an thle deuh vek a, chhim lam zawng chuan Roman Catholic lam an zawm zui zel a nih kha.
            Chu Reformation chu khawvel ram hrang hrangah a darh ta chum chum mai a. Kum 1522 AD-ah chuan Switzerland ramah an bei zui a, 1523 AD-ah chuan John Calvin-a chuan nasa takin a bei bawk a. Lehkhabu te siamin Protestant chu Geneva-ah a lo ding chho ta a ni. France-ah an bei zui zel, chutiang zelin 1523-ah Dutch \awngin Luther-a thuthlung thar lehlin a ni a, khatiang a an han beih khan German ram reformation kha sakhaw thuin a in\an a, politics in a chawhpawlh ta a, France chu sakhaw thuin a ni tluanchhuak a, ram dang dang chu sakhaw thu leh politics a in kaihkawp nghal zel a.
            England-ah chuan politics thil ngialngan ngat mai a ni thung. Tichuan England Kohhran chu Protestan-ah an lut ta vek a. Kum 1540-ah thurin an \an a, 1552-ah an zova, 1553-ah zir turin an chhuah ta a ni. Roman Catholic a\anga protest tute lo tlan chhuak zawng zawng te kha an za vaiin, kohhran tenau lo awm ve te nen ‘Kristian’ tiin an rawn lam ta a ni.
            Roman Catholic khan tun Bible kan tih ang hi Bu 81 an pawm a, mahse, Reformation a\anga lo chhuak Kristian inti ho zawng zawng hian Bu 66 an la hrang a, chu chu ‘Kristian Bible’ tiin an dah ta a, chu chu khawvel kohhran lo kal dan leh Kristian lo zik chhuah dan a ni.         
            Sawi tawh angin English ho ngat phei khu chu, Rome a\anga Roman Catholic awm duh lova, politics thil ngialngan ngat hmanga, Roman Catholic a\anga Protestan-ah an chhuak puk a, an mahmni thurin te din chawp a, hmala an ni tih kan hriat chian tawh ang kha an dinhmun chu a ni a. He Kristian kan tih tak hi American leh English ho chuan chak takin khawvelah hma an lakpui ta a. Hetia khawvela hmalak duhna an neih avang hian ‘Kristian’ tih hming chu an chawi arh chho ta hluai mai a ni. Hun a lo kal zel a, Roman Catholic te pawh khan “Keini hi Kristian bulpui chu kan ni a, Kristian bul\antu kan ni e,” tiin, Kristian nih chu an rawn chuh ve leh ta a ni. Tunhma a mite hmuhsitna awka, hmingah pawh an put duh loh, Bible-ah pawh hmun khatah chauh lang ve zeuh chu a hming putu nih an in chuh ta a nih chu.
            Protestan Kristian inti hote chuan Kristian ni lote chu chhandam ni lo tur leh vanram pawh kallo turin an zirtir \hin a, chutiang an zirtirna chhan ber chu Roman Catholic te kha nasa taka an er vangin leh nasa taka an beih avangin Roman Catholic chu thiamloh chantir a, chhandam pawh ni zolo tura miten an ngaihna tura an nawrna hmanrua a ni. Kristian lo reng reng chu vanram kallo tura an zirtirna pawh chu, chu thu avang chauh chu a ni. Sakhaw politics bawk a nih chu.
            America leh England te khu an ram ro inrel danah chuan, Democracy inthlang ram an ni a. Poitics leh sakhaw thu inkaihkawp thlapin khawvel an bei a. Communist ram reng reng chu ‘Pathian Do’ tiin an puh thlap a. Anmahni Sakhua, Kristian lo reng rengte chu boralna Hremhmunah kal vek turin an rawn zirtir tlang chho tan gar ngar mai a. Chu chu khawvela Kristian sakhua an rawn hman chhoh dan tlangpui chu a ni.