Editor Picks


widgeo.net

Sunday, February 3, 2013

MIZO AN MAN AN TANTIRTE LEH AN TAN HLUMNA HMUN


        Vailen vawi hnihna hi a hmasa aiin an rawn thawkrip hle mai a, sipai ringawt pawh 7366 lai an ni a, an chetdan pawh a rawva zawk a, khua pawh engemawzat an hal leh a, Mizo te chunga rorel tum an nih kan pi pu te khan la hre mah suhsela, an chet dan hian Mizo te thin a tiur hle mai a, hmun engemawzatah mizo te nen an inkap leh a ni. Kan sawi tawh angin ralthuam leh finnaah an chelh loh em avangin Mizo te chuan an ngam thei ta lo a ni.       Khawnglung lal Vansanga te pawhin an lo kap na a, an hnehloh avangin lal Vansanga chu an man ta a, Lunglei Camp (Advance Post an siam thar) ah reilote an tantir hnuah a vuakin an vaw hlum ta a ni.
        British sipai te chuan Lunglei Falkawnah Camp lianpui mai a dung ft 501, a vang ft 12 in an sa a, an inkulh mup mai a, an thu rawn ken zinga pakhat ‘Sipai advance Post din belh’ tih chu a hlawhtling ta a ni.
     An thu rawn ken pahnihna ‘Sanduram lamkawng siam’ Mizoram a\anga Myanmar (Burma) lam kawng siam pawh Darzo khuaah Fort Treager siamin kawng laih hna thawkin an hlawhtling leh ta bawk a.
      An thurawn ken pathumna angin 20 February 1889 zingah Lt.J.E. Steward-a te thattu Hausata leh Zahuata hrem turin an chhuak ta a. Phawngpui tlang \hut Aithur khua an thlen chuan khaw mite chuan sipai an lo kal tih hriain an lo inthiar fihlim hman vek a. Lal Hausata a lo thih tawh avangin lal in kawta Hausata thlan chu an lai ta a, Lt.J.E Steward-a hnen a\anga an lak Ulhbun (silai leh Puakruk (Pistol) a ruang hnuaia mi chu an la a, a thlan pawh chu vur \ha leh chuang lovin an kalsan ta a ni. Hausata unaupa Dokulha chu sipai te’n an hnena inpe turin an chah ta a, a ni chuan damlo ni a in sawiin a khawnbawl te a phattir a; hemi \um hian Dokulha hian pha mahsela, a hnuah sipai hovin an man leh ta tho a ni. Dokulha hi Chawngno lal Lianphunga leh Sentlang lal Kalkhama te nen Tezpur Jail-a tang ho kha an ni. Dokulha hi British hnena phuba lak tum ran mai a ni a, British lalnu Queen Victoria Diamond Jubilee a mitang te chhuah an nih \um pawhin a chhuak ve duh lova, Andaman thliarkarah a thih thlengin a tang ta a ni.
        Vawi khat mah nupui te hmu leh lova Andaman thliarkara a tang hlum ngawt mai hi a khawngaihtlak ngawt mai, a thinurna hi a thuk hle a ni ngei ang.
        Lunglei kulh lianpui mai chu sipai 200 leh officer pali awm theihna tura siam a ni a. Telegraph Office pawh siam a ni bawk a. He sipai camp-a an hotu ber chu Capt. C.S. Murray (Mizovin Pu Marliana an tih kha) a ni a, Capt. C.S. Murray-a Fanai lal Zakapa nen hmeichhe thuah an intibuai vak mai a,  an inkap a, sipai panga vel an thi a, an tlanchhe ta a ni. Sipaiin hmeichhia(Nula) an hnena pe tura ngen an ching kha lal tamtak leh mi te ti thinur zualtu pakhat chu a ni.
       He sipai kulh (camp) thar lianpui maiah hian inthlahna (Farewell Meeting) 16 April 1889 ah an nei a, Mizo lal panga an sawm a, Muallianpui thlengin sawmna pek an ni a, mahse him tawk lo ti a chhuanlam siamin lalho chu an kal lova, he inthlahna khawmpui hi Rangamati E. Pakistan (tuna Bangladesh nit a) Bawrhsap in a rawn hova, thu te sawiin sipai rammut chhan Lt. J.E. Steward-a leh a hote thah an nih thu a phuba la tur an nih thu leh, Hausata a lo thih tawh avanga a khawmi te hrem an nih thu te a sawi deuh ber a. Tin, sipai te chu Lunglei lal te, Thingsai lal te, Muallianpui lal te tumahin an lo dal loh thuah lawmthu te a sawi a. Khawngbawk lal Laluauva erawh chuan nasa taka a lo puihna avangin lawmthu te a sawi a, lawman te a pe a, vengtu sipai te a pe bawk a, a hnu deuhah Zirna sikul leh, Dispensary pek hmasak ber ni hiala hriat a ni. Tin, Khawngbawk lalnu Pi Darbili pawhin nasa taka a lo puih thuah Rangamati Bawrhsap chuan lawmthu te a sawi bawk a ni. He sipai kulh (camp) hi 16 April 1889-ah sipai kutah hlan a ni ta a ni.
        British sipai te Lunglei leh Aizawlah an inbun ngheh hnu chuan, Bawrhsap chu Aizawl a \hu in Mizo te chunga British rorelna hman dan tur an ruahman chu Mizo te chuan pawm harsa an ti hle mai a, chuvangin, Bawrhsapho chuan an awpbehna leh rorelna dal thei awma an hriat te chu hnawksak tiin lal te leh mi engmawzat an man a, hmun hrang hranga tannin(Jail) ah an tan tir a, chung an mi man te leh an tan tirna te chu:
1.      Lalsukthla, pasal\ha, Syhlet Jailah a thih thleng tan tir a ni.
2.      Lalkhama Sentlang lal Manga thlah, tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah a thih tlengain tan tir a ni.
3.      Lianphunga Lungtian lal, Tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah thih thlengin tan tira ni.
4.      Nikuala Zahau, Rangoon Jailah tan tir a nih hnuin Calcutta Jail-ah thih thlengin tan tir a ni
5.      Ropuiliani Sailo, Ralvawng lal Cittagong Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.
6.      Dokulha Chinzah lal, Anaman Jail-ah thih tlengin tan tir a ni.
7.      Hnawncheuva Vanphawng, Ralvawng pasal\ha, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.
8.      Zakapa Fanai (pakhup) Khawhri lal, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.
9.      Thanghulha nisapui lal Manga thlah, Tezpur Jail-a tangin Hazaribagh Jail-ah 1895 ah chhuah tir a ni.
10.  Lal\huama Denglung lal, a nu ropuiliani nena Cittagong Jail-a tang dun an ni a, a nu a thih tak avangin a nu ruang an zui haw tir a. A tanna a\angin chhuahtir nghal a ni.
11.  Aikunga fanai ( Pasal\ha) Hnahthial khua Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.
12.  Lalchuailova Syhlet Jail a\angin Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.
13.  Thanglian Zahau
14.  Vanhulha Zahau
15.  Vanzama Paite Tiddim
16.  Lalthawma
        Sl no. 13-16 na, mi 4 te hi an tanna hmun hriat chian a ni lo. Sl no. 13, 14, 15 te pawh hi an tan hlumna hmunna hriat chian theih a ni lo. Lalthawma, Lal\huama Denglung lal leh Thanghulha Nisapui lal te pathum chauh hi nungdam a mahni in leh lo thleng te an ni.
    Pu C. Chhuanvawra’n, Aizawl bawrhsap Pisa kum 100 tlinna (1890-1990) a ‘Vai len thu leh a kaihhnawihte’ tih a ziakah chuan ‘Capt. H.R. Browne a thih tak avanga amah rawn thlaktu, R.B.Mc Cabe I.C.S chu political Officer-ah a \hut veleh mungchang lovin dodaltu te chu a bei chhunzawm ve nghal a, Kumpinu dodala phusa deuh deuh ni a hriat Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te pathum chu a man a, Tezpur Jail-ah an tan tir hnuin Hazaribagh Jail-ah an thawn leh a, Kalkhama leh Lianphunga chu Kumpinu kuta thih ai chuan tiin an tannaah an inawklhum a, Thanghulha erawh chu July 1895 ah chhuahtir a ni’ tiin a ziak.
        Lal leh Pasal\ha mi 13 te hi vawi khat mah thiamthu pawh sawitir lovin Jail-ah thih thlengin tantir an ni ta a ni.
       Tuna thlengin Mizo hnam kan lo din ve theihna te leh, chenna tur ram kan la neih theihna chhan chu, heng mi rinawm te avang a ni tih hrereng ila, heng mi te hlutna leh ropui zia hi \hangthar te leh kan mithiam zawk te’n an la rawn hmuhchhuah hunah, kan hnam thisen luanna leh, thih thlenga kan hnam hum tuma an \anna hmun te chu kan la chiang deuh deuh turah i ngai ang u.

7 comments:

  1. Tha ka va ti ve...a informative khop mai.

    ReplyDelete
  2. Engnge 'i hnam sakhua vuan la' tih tak hi a awmzia ka hre chiah lo.

    ReplyDelete
  3. Va ngaihnawm ve, thih thlenga tang te hi an tan lai chanchin hriat chian a chakawm hle mai, historical research te han awm thei se

    ReplyDelete
  4. Kalkhama leh lianphunga hi an inawkhlum a ni maw?

    ReplyDelete
  5. Nikuala hi Rangoon-ah a tang lo, ziah that leh chi

    ReplyDelete