SAKHAW CHUNGCHANGA INKAWMNA - 1

        Sakhaw chungchâng thu hi hmasâng ata tawh khawvêl mihring hnam tinin an lo buaipui tawh ṭhin leh tûna an la buaipui mêk leh an la buaipui zêl tûr pawh a la ni cheu mai. Mihring an lo mâwl lai hunah leh tûn thlengin mi tam takin an thil hmuh leh tawn hriat atangin rin dân leh zeldin dân an neiin, hun lo inher chho zêlah rin dân thar leh zeldin dân thar neih belhin Sakhua chu a tîra thing tiak te reuh te anga lo ṭiak kha a lo ṭhang lian chho zêl a, lian pui, sang tak angin a lo awm a, a ṭhente phei chu a lo zar ta de du hlawm a ni.

        Chu Sakhua chu mihringin a dam lai hun chhûnga thil tih thiang leh thiang lote amaha thil chhia leh ṭha a thliar hranna atangin a teh chhuak a, chu chuan a thil hmuh leh a tawn hriatte hmanga a hringnun a khalh chhoh dân chu a thununtîr a, chu chuan a thih hnua thlarau khawvêla a awm dân tûr thlengin a hril phâkin a ring a ni. Chu Sakhua chu engkim siama dintu leh mihringte leh thil siam dangte chunga thuneitu, khawvêl piah lam, thih hnua thlarau khawvêl thlenga thuneitu awm ngeia rinna, “a rina rinna,” a neihtîrna aṭanga Sakhaw lo chawr chhuak hi a ni.

        Sakhaw pakhat erawh chu mihring leh thil siam dang zawng zawngte siama dintu chu awm ngeia hriatna te, chu siamtu chu engkim ti thei leh engkim chunga thuneitu leh a thil siamte hualhima, enkawla, malsawmtu Pathian a ni tih hriat theihna tûra a thil siamte hnêna nunga a inpuanna leh hringfate hnêna nunna thlarau pea thu a sawi hriatna atanga lo piang chhuak Sakhua chu a ni thung a ni. Chu hriatna nung lo piang chhuak aṭang chuan chu mi Sakhua chu mihring nunah a lo ding chhuak a, chu Sakhua chuan khawvêl hnam tinte hnênah Pathian a inpuangin an hnênah thu a sawi tih a hriattir a ni.

 Chutichuan heng kan thu tar lan tâkte tifiahtu atân ṭhian dûn pahnih titi khawchâng hi he lehkhabu te atang hian i lo ngaithla teh ang u, he khawvêl mihringte hi hriatna lama beng tihvarna kan zawng si a. |hian pakhatna hi a zawttu lam a ni zawk zel a, thian pahnihna hian a zawhna chhângin a hrilhfiah zêl a, chuti ang chuan zawhna leh chhannain kan ti lang mai ang.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

1.  Zawhna: Sakhaw lam thil hi i ngaihtuah ngai emaw chu?

 Chhanna  : Ngaihtuah ve bawk nachungin chuti taka  ngaihtuah ngaiah ka ruat lo a, ni tina kan khawsakna tinrêngah hian nunpuia dinpui mai chi niin ka ruat a ni.

2.  Zawhna : Thil tam tak ka ngaihtuah leh ka tawn tawhte aṭang chuan, a chângin Pathian hi mi thenkhatin awm tak tak lo anga an sawi te hian ka awih ve rum rum châng te pawh a awm a, eng nge i ngaih ve dân?

 Chhanna  : Mihringin sana an han siam chuan, a siam zawh hnu chuan khawih leh ngai tawh chuang loin amahin a vir kual mep mep tawh mai a; chuta ṭang chuan, “Tûnah chuan dâr chuti chu a ni tawh,” tiin kan sawi thei ta mai a. “Solar System,” an lo tih thin Ni leh a vêla inherte khi a siamtu chu mihring an ni lo tih chu kan hre sa a ni. A nih loh leh tu siam mah ni lo leh awm ṭan ni pawh nei loin ti khian anmahni khi inher kual sain an lo awm ve tawp mai tihna em ni ang? A ni theiin ka hre lo, a siamtu chu a awmin, a inher kualtirtu chu a awm ngei tur a ni

MINGOHO MIN PUH CHHIATNA MAI MAI A NI.

          Mingo-ho khan kan pi leh pute kha ramhuai te, thingbul te leh lungbul te be vel mai mai, sakhaw mumal pawh nei lo niin an sawi a, chu chu kan hnam mi fing deuh leh hruaitu hmasa, mingo ngaihsanna khatho khan an lo awih ve ngawt mai a. Khati anga kan pi leh pute puh chhe em emtute mingo zawk hi a nia, sakhaw nei mumal lo zawk chu.

          Mingoho khuan an rama Kristianna a luh khan an zawm puk a, hun rei tak Kristian an nih tawh avangin tun hma an pi leh pute khan eng sakhua nge an neih pawh an hre tawh lo. Kristianah an lut deuh duak a, an ram rorelna sanga Parliament member ni tur pawhin, Kristian a nih loh chuan M.P an nih theih lohna dan te an nei hial a ni. Tunah Kristian an beidawng a, an hnam sakhua a ni lo tih te an hre chho a, Kristianna a\angin an bang a, sakhaw zawm tur mumal an hnamin a hre chuang si lo a, a \hen Hinduism an ni a, a \hen Islam an ni a, chuti ang zelin an hnamin sakhaw mumal an nei lo zawk a ni. “Mi lu la hnam” te an ti a. Hnam reng reng an pi leh pu hunah mi lu la hnam lo chu an vang ang. Israel-ho pawh an indo khan Davida chuan Goliatha lu a la a ni. Mingoho pawhin Red Indian nena an indo pawhin an lu an la. Mi hnam awm hle hle lai, an mahni an rawn do pawh ni si lo; an ram an va luah sak a, a ram neituten an ram an lo hauh vena lamah an indo phah a; “Min tibuai,” tiin a va tibuaitu zawkin anmahni tibuai angin an lehpuh hlauh a. Red Indian an thah lu vun an hihsak a, an kalsan a. Red Indian-hoin an chet dan an hmuh chuan phuba lain an tih ang khan mingo an va thahte lu vun an hik a, an kalsan leh a. “Red Indian-ho chu lu vun hih hmang,” tiin an sawi leh ta a ni.

         Kan pipute’n ramhuai an be lo a, thil \ha lo leh natna engemaw an tawhin, chuti ang awmtirtu chu ramhuai niin an hria a, chuti ang natna leh thil \ha lo tawktu chu a lo dam theihna turin chu thil \ha lo rawn thlentu ramhuai chu an hlau a, tihlungawi tumin ran thisenin an inthawi a; ramhuai chu an hnen ata a kal bo theihna’n a changin an tlawn a, a changin an vau \hin. Tin. thingbul emaw, lungbul emaw an be lo a; thingbul te leh lungbul te siamtu Pathian kha an be zawk a ni.

MIHRING DAM CHEN TUR

          Genesis 6:3 kan chhiar chuan, Pathianin mihring te chu an sual leh a duhzawnga an nun tak loh avangin, mihring dam chen tur chu kum 120 a nih tawh tur thu a sawi a. Chutiang a nih hnuah chhuan 12  thleng chuan kum 120 aia rei an dam hlawm; chutianga an dam dan chu han tar lang i la. (Genesis 11:10-32)

       Hming                Kumzat                Hming               Kum zat

   1. Nova                       950                  2. Sema                 600

  3. Arpagsada             438                  4. Sela                   433

  5. Ebera                      464                  6.  Pelega              239

  7. Reuva                      239                   8. Seruga             230

  9. Nahora                   148                  10. Tera                  205

11. Abrahama              175                   12. Isaaka              180

13. Sari pawh  kum 127 a dam bawk.

           Mihring dam chen tur chungchang bung 6:3-thu kan tarlan tawh ang khan, kum 120 chauh dam tawh tura sawi chu, Nova atanga chhuan 12 thleng pawhin kum 120 aia tam vek an la dam si hi, enge ni a awmzia ni ang?

         Engpawh ni sela, bung dang leh chang dangte kan han enzui zel anga; hetiang ang chi hi tam tak hmuh tur a la awm a, chung atang chuan Bible nihphung leh awm dan chu kan la hmu chiang deuh turah ngai i la. Dawh thei tak leh, nia kan lo hriat tawh dan dik bera pawm sa lova heti zawng hi thil lo awm dan pawh a ni ve thei tho mai tih a tul hun pawha chutianga tithei tura mahni inhawnga kan zir chuan, hmasawnna leh malsawmna kan dawng ngei ngei ang.

         Bible hi kan chhiarin kan sawi nasa a, a ziak dan ni chiah lo, thu sawituin Pulpit tlang Sermon atanga thil ni thei awm tak zeldina a han sawi belhte hi, a ziak dan leh a nih dan emaw tia nghet taka rilrua lo khungte hi thil awm thei a ni. Entir na’n: Mosia chuan tuipui sen chu a tianga han vaw chat ta maia hriatna te, tin, Abrama chu Pathianin Ur khua ata  a kalna lam tur pawh hre lova Pathianin a koh chhuah ni maia hriatna te, Nova lawngah chuan, a chhunga awm zawng zawng kum khat leh ni sawm leh pakhat ei tur chu awm lo mah se, an dam thei thova rin tlatnate hi thil awm thei a ni. A chhan chu, Bible ziak zawng zawng kha a thu mal te te pawh dik veka pawmtu tan chuan, chaw eitur neilo mah se la, eng emaw tiin Pathianin a awmtir mai nia rinna an nei thei a ni.Tin, Bible hi eng emaw ti zawng hian kan tih a, a ziak ang hnial kalh zawng ang phei chuan rilru kan puin awka kan chhuah ngam mang lo niin a lang. Chuvangin, kan rilru hmin zat lo mah se, a ziak ang anga pawm hram tumna  lian tak kan neih avangin, a ziaktuin min kawhhmuh a tum lam niloah hian thui tak a tlan theih. Tin,  Zir mi-te sawi danin, kan Bible te pawh hi tawng dang atanga lehlin a ni a. A lehlin dante pawh hi a thu tum tak fiah lo zawnga lehlin te awmin an sawi. Chung avang chuan a nih dan tak niloin thu a kalpui daih theih bawk. Entir nan: Galatia 3:13- Krista chu kan aia anchhe dawng lo niin, dan anchhe lak ata min tlan chhuak ta,tiha  ‘ai’  tia lehlin ang chi ho hi, a saptawng lamah chuan ‘tan’ tiin an dah. Ai  tia kan hriat hian, Pathian duh loh zawng mihringin an ti a; Pathian a thinur a, mihring chu hrem a tihhlum tur a ni ta a. Nimahsela, Isua chuan mihring chunga hremna thleng tur chu  a tuar sak ta a, tichuan Pathian chu a lungawi ta a. ti angin rilru min puttir a. Chu chuan, Pathianin min chhandam dan kalhmang hi, min hmuh thelhtir daih thei a ni.

         Aw le, mihring dam chen tur tih thu atanga kan hmuh chu, a ziak ang diak diak hi thil awm dan a ni lem lo tih a ni. Chuvangin bible ziak hi, a chhan alak dan tawk thiam tura zir chian a ngai hle a ni.

 Ngaihtuah zui atan:

1. He thuah hian, Mihring dam chen tur  Pathianin a titlem ta   nianga tarlan a ni a; Hei hi Pathian tih ngei a ni ang em? Ni ta se, engatinge a sawi ang hian mihring dam chen chu a nih leh si loh?

KAINA’N MI THAH A HLAUH THU LEH THLAH INANG LO

 1. Kaina’n mi dang thah a hlau: Genesia 4:1,2,8,14, 

    Adama fa hmasa ber chu Kaina a  chhang chu Abela a ni tih kan hmu a.

    Tin, chang 8-ah chuan, Kaina chuan a nau Abela chu a that ta tih kan hmu leh   

    a. Chang 14-ah chuan, Kaina chuan, mi dang thah a hlau tih kan hmu leh a.

2. Thlah inang lo:  Adama thlahte:

      Genesia 4:17-24                            Genesia 5:1-32

1.     Adama                                           1.  Adama

2.     Kaina                                            2.  Setha

3.     Enoka                                            3.  Enosa

4.     Irada                                             4.  Kenana

5.     Mehujaela                                    5.  Mahalalela

6.     Methusaela                                  6.  Jareda

7.     Lameka                                         7.  Enoka

        Jabala, Tubal-Kaina.                8.  Methusela

                  Jubala                                 9.  Lameka

                                                              10.  Nova

                                                                     Sema,   Hama,   Japhetha

           

 1.     Gennesis 4:1,2,8,  Kan chhiar chuan, Adama fa hmasa ber chu Kaina a ni a, a chhang chu Abela a ni a. Abela chu Kaina’n a thah tak mai thu kan hmu a.  Chang 14 kan chhiar leh chuan,  Kaina chuan mi dangin an thah ve a hlauh thu kan hmu leh a. A mah hi Adama fa hmasa ber a ni a, a chhang chu Abela a ni leh mai a. Hetih lai hian Bible-a a lan dan hi chuan ,khawvelah mihring pali an awm a, Abela a thih leh takah phei chuan, pathum chauh an awm tawh niin a langa.  Chuti a nih chuan Kaina hian tu thah nge a hluh ang a nu leh a pate thah em ni a hlauh? tih hi zawhna awm thei chu a ni. Hei hi, mi thenkhat chuan, Bible hian Thuthlung innghahna leh an thlahte hi a chhui chu an ni, an ti a . Chuti a nih chuan, Evi leh Adama chu mihring hmasa ber an ni lem lo tihna em ni ang? tih hi zawhna awm leh chu a ni.

2.     Genesia 4:17-24 & 5:1-32 kan chhiar chuan, Adama thlah sawina ve ve kan hmu a. 4:17-24-ah chuan, Adama atanga Lameka chu 7 thleng a ni a. 5:1-32-ah chuan Adama atanga Lameka chu 9 thleng a ni thunga. Hei hi zir mite chuan, 4:17-24 hi J thuziak a ni a, 5:1-32 hi P thuziak a nih vang a ni an ti a. A dik mai thei. Chuti lo ni se, he thlah chhui dan hi a inang lo viau mai si a; a dik zawk leh diklo zawk chu awm ngei tur a ni. Chuti a nih loh vek chuan, a dik lo ve ve, tihna a ni  ang.

Ngaihtuah zui atan leh sawi ho atan:

1. Kaina chu Adama fa hmasa a ni a. A chhang Abela a thah hnu hian, mi thah a hlau tlat hi, tu thah nge a hlauh ang?

MIHRING SIAM THU

Evi leh Adam

       Genesis 1:26-27 kan chhiar chuan, 26 ‘Tin, Pathianin, “Kan anpuiin, keimahni ang takin mihring siam i la, .........a ti a. 27Tichuan Pathianin ama anpuiin mihring a siam a, Pathian anpui ngeiin a ni a siam ni; mipaah leh hmeichhiaah a siam a ni.”  tih kan hmu a. Tin, thil dang zawng zawng a siam zawh hnuah mihring chu a siam niin a lang a. 

       Genesis 2: 5-7  kan chhiar chuan, 5“Tin, leia hnim reng reng hi leiah a la awm lova, leia thlai reng reng pawh hi leiah a la to hek lo; LALPA  Pathianin lei chungah ruah a la sutir si lova, lei lettu turin mihring lah an la awm hek lo; 6amaherawhchu lei atangin chhum a lo chhuak a, lei chung zawng zawng chu a tihnawng thin a ni. 7Tin,  LALPA  Pathianin leia vaivutin mihring a siam a, a hnarah nunna thaw chu a thaw lût a; tichuan mihring chu minung a lo ni ta a.”  tih kan chhiar leh a.

        Thil dang siam thu ang tho khan, mihring siam thu pawh hi, a thu leh a thu  han khaikhin hian, belh chian a dawl lova. bung khat thu kan chhiar chuan, Thil dang zawng zawng siam zawh hnuah mihring chu a siam a, mipaah leh hmeichhiaah a rualin a siam niin a langa.  Bung hnih  thu kan chhiar leh chuan, thil dang: hnim leh thlai te la awm hma leh leiah ruah pawh a la sur hmain mihring (Adama) chu siam a ni a. 2:22-ah chuan, nungcha zawng zawngte siam hnuah Adama nakruh atangin  mihring pahnihna Hmeichhia Evi chu siam a ni thung a.  Heng thute pawh hi, kan sawi tak ang khan, thenawm pa sawi ni se, thu tak hla takah kan ngai hauhin a rinawm lo a ni.

         Mihring siam thuah hian,  hriat fiah leh sawi fiah harsa tak tak a awm hlawm.

1. 1:28  thu “Kan anpui”.... tih hi, 

    a) Kan tih tawngkam hi, eng tihna nge ni? Pathian pakhat   ni siin, “kan” a ti si hi, a awmzia hriatthiam a har hle. Thenkhat chuan, hmanlai mite, pathian tam tak awm rinna  sulhnu chambang nia ring an awm .

    b) Anpui tih hi kan hre lar hle a, hemi chungchang hi sawi tur tam tak a awm theia, inhnial theih tak pawh a ni.  Biblein “mihring chu Pathian anpuia siam a ni” a tih avang hian, tuman kan hnialin pathian anpuia siam kan ni lo, chu kan ti lem lo. Mahse, Pathian chu ang chuan kan in hre chiah lem lo niin a lang. Tuna kan thlen chinah chuan, Pathian chu kan ang lem lo reng a ni. Pathian chu, engkim ti thei, engkim siamtu, engkim hria, mi rilru ngaihtuahnate pawh hre vek , Chatuan mi, awm tan ni nei lo, tawp ni pawh nei lo niin kan hre si a.  Chuvangin, Pathian anpui kan nih dan chu eng tiang chiah nge sawi fiah a har hle a ni.  Isua chu Pathian anpui, a then chuan Pathian nia kan ngaih chuan, “Kei mi ring chuan, heng ka thiltih aia ropui zawk hi an la ti ang” a ti a. Isua khan til ropui tak tak a ti,  Tui Uain-ahte a chantir a, Damlo chi hrang hrang a tidama, Thlipuite a hau reh a, mitthite a kaithova. Chung aia ropui zawk pawh chu amah ringtu chuan an la ti thei dawn niin a sawi bawk. Thil ni thei pahnih chu hei hi a ni.

1. Genesis-in Mihring chu Pathian anpuia siam nia a sawi hi, a dik vek lova, engemaw laiah kan ang chauha, chumi a sawina mai chu a ni kan ti nge?

2. Pathian anpuia siam kan ni a. Chu kan nihna chu kan la inhre famkim lo mai a ni, kan ti zawk.

Ngaihtuah zui atan:

1. Genesis bung 1 leh bung 2-a mihring siam dan inang lo tak mai hi, eng tianga ngaih tur nge ni ang?  emaw, a enge dik zawk ang kan ti nge an dik lo ve ve kan ti ang?

LENGZEM HLA LEH PATHIAN THU

         Hman kumah chuan ka nu (Ka patea nupui) a thih tumin chawlh kar khat lai ka patea inah ka khawsa a; amah ka patea phei chu he a nupui thih hma daih kum engemaw ti liam taah khan a boral tawh a ni. A fa upa berte hnenah ka patea nupui chu a awm a, chu inah chuan a boral ta a ni a.

         Ka nu thih a\anga chawlh kar khat velah chuan in leng pawh an awm mumal tawh lo a. Chutih hun velah chuah tuk \huan ei khamah hian kawmchar lama in riak puanthuah tian khawm ngheng hian ka \hu a, \ing\ang perhin lengzem(love song) hla hi ka lo sa a. Chutih lai tak chuan ka patea( ka pate unau zinga a nuapang lam) hi a lo lut a. Ani hi Presbyterian Kohhran tualchhung upa niin Pathian thuah hian a tui ve hle a, mahse mahni tawka fing inti ve tawk leh Pathian thu inti hre tak hi a ni ve a. Ka zai chu a alo ngaithla vang vang a, ka hla sak a han hriat chian hnu chuan, ‘Pathian thu awih inti siin khati ang hla te han sak te chu a!’ tiin mi lo khak ta hlak mai a. Ani nen hi chuan kan inmil lo ngang a ni ang, khawi hmunah pawh ni se, kan inhmuh nikhua tawhah chuan inhnial loin kan lo inthen ngai lo reng reng a ni.

Kei pek chuan. 'Love song' hi Pathian mite tan sak a thiang lo a nih si chuan, mihring nupaa insiam pawh hi a thiang lo ang a! Nula leh tlangval inlemna hla hi sak a thiang lo ang maw?' ka ti a. Ani ka patea chuan, ‘Inlem kher hi inneihna a ni hlei nem; inlem hi Pathian thu a ni kher lo,' a han ti leh a. Kei lah diau duh bik loin, ‘A nih loh leh Lal Solomona khan a ngaihzawngnu kha a lem ve a, 'Tho la, ka hmangaih, ka enchim loh, lo kal ta che,' a tih te kha hla ani a, 'Love song' a ni ta lo em ni? Khang hlate kha Pathian thu a nih loh chuan engah kher nge Bible a an telh ni?' ka han tih chuan \awng lehna tur a hre lo nge ni, min hnial zawm zel ta lo a.

      He thu ka han sawi chhan tak chu, kan unau Kristian sakhaw bia tam tak( inti puithu zualho) hian lengzem hla, nula leh tlangval inlemna hla hrim hrim han sak vel hi Pathian thu lo riaua hriatna an nei thin a ni. Mahse an Bible-ah chuan Lal Solomona'n a bialnu a phuahnaah,

'Zanah laikhum chungah ka dawn thin, ka hmangaih chu, Ka zawng ruai e, ka tawng silo e.....,'(Hla Thlan. 3:1) tih te;

'Ngai teh, i mawi e, ka hmangaih, ngai teh, i mawi e;

Thuro an iang e, i mitte'n, i hmai khuhna phenah chuan.

I sam chu kel rual, Gileadtlang panga bawk ang a ni,'

tih te leh a dang tam tak a phuah a.

       Heng hlate pawh hi Lal Solomona'n a ngaihzawng nula tu emaw a veizia a tihlanna a ni, Bible-ah an telh ve tlat si. Pathianin mihringa mipa leh hmeichhia a siam khan, he kan chenna khawvel hi luah a, inthlah pung turin a ruat a. Ramsa leh ran te leh nungcha dangte ang bawka inthlah pung tura ruat kan nih avangin mipa leh hmeichhia min siam kawp a ni. Mipa chauh emaw, hmeihhia chauh emaw in chi inthlah pun theihna kan neih loh avangin min lo ruat dan angin mipa leh hmeichhia kan inkawp a ngai a ni?. Mihring chu nupa bik awm tura ruat kan ni. Hnam prang hrangah chu chu a inang lo ve thei a, mahni hnam leh chi tih dan chu Pathian min ruat dan a ni.

       Nungcha dangte pawh a nu leh a pain an inthlah pun dawna an chezia hmanga an inlem ve \hin angin mihringte pawhin inthlah pung tura nupui pasal kan inneih theihna turin kan inlem tawnna pakhat chu hla hi a ni. Solomona'n a ngaihzawngnu a lemna hla kan tarlan ang khan Zofate pawhin nula leh tlangval inlemna hla \ha pui pui leh duhawm tak tak, Solomona phuah ai pawha mawi zawk kan ngah hle a ni. Chung hlate chu ‘Lengzem hla’ kan tihte hi an ni ber a. Heng lengzem hlate hi nula leh tlangval inhmangaihna leh an inngaihzawnna tilangtu an ni a, an inhip tawnna te chu nupa atana initna avanga inlemna kha hlain an phuah chhuak a ni. Mahse ran ang maia nupa bik awm loa inthlah pun tumna lam chu Pathian ruat dan a ni lo a, chu chu a bawlhhlawh chin a ni tihna a ni. Chuti ang chiah chuan inlemna hlaah pawh a bawlhhlawh chin, a thianghlim lo chin a awm bawk a ni.

        'Zu in vang maia min rem loh pawhin,

         Nghei phah ka turn lo, a pa lo em mai

         Sawi sawi mah se la, ka nghei dawn chuang lo,'

tih hla ang chi te hi hla thianghlimah chuan chhiar tlak a ni thei lo ang.       

       Chuvangin ramsa te rannung te pawh an chi azirin Pathianin a ruat dan a inang vek lo. Entirna'n sava lam chiah pawh Vapual te, Chawngzawng te leh Parva te chu sava tam tak anga kawppui bik neilo an ni hauh lo a, kawppui bik an nei tlat thin. Zofate pawh hi Pathianin kawppui bik nei tura a ruat kan ni a, bawlhhlawh takin kan nun a thiang lo a ni. Chuti ang a nih avang chuan kan inlemna hla pawh a thianghlim a \ul a ni. Zofate History ziaktute chhui danah chuan hman laia Kristian awm hma pawhin sawi tur ting chuan Mizo nula leh tlangval zingah nu leh pate thu loa inru leh mahni thua nupui pasal lo inzawnga lo innei chu an awm ngei a, mahse tluang taka innei ta sawi tur erawh an vang hle a, tluang taka innei thei ta an hriat tarn ber chu an nu leh pate nena an remtih tlanna anga inneite an ni zel a ni an tih tlat chu maw le!

Aw le, Solomona te ang lal ropui pawhin nula leh tlangval induh takte inlemna hla thu mawi tak an phuah chhuak a ni tih kan hre tawh a; kan hnam, hnampui nula leh tlangvalte inlemna hla hlei hlei hi a lo mawi mang e aw, ka ti thin. Entirna'n fam Lalzoa te angin an ka a\anga hla thu runthlak tak an han chhak chhuah te hi:

'Hmanah chuan maw, a bahsam thlah mawiah,

Kan thliah senhri nauban a tawn;

Tunah erawh vul leh, sang thing lerah,

Thliah loh te'n par vul ta'ng an ti,'

a han ti hnap mai te hi han ngaihtuah ila. He hla thu ang dinhmuna dingte tan chuan lung a kuai lo thei lo ang le. Hlim taka an intawn hun laia pangpar an han intawntir lai hun kha hman lai an chang ta si a. An pangpar han intawntir ang chi nauban par te ngei pawh kha, tunah chuan tuma thliah loin thinglerah vul zai an rel ta,' tiin a han khar ta si a. Kan chan loh tura Pathian ruat mah ni se, chuti ang a ni tih hrethiam reng chung pawhin an zuna kan lo uai tawh laklawh hi chuan, han \hen leh pawhin rilru zawng a na thei viau bawk \hin. Kan tana Khua ruat a ni lo a nih dawn hi tih nachang hre ve lote tan phei chuan beidawnna ruama kun tlawk tlawk pawh awl tak a ni thin a, heti ang avang reng hian mirhing tam takin an nunna an lo chhah phah fo ni. Chuti ang mite em ni ve lo mah sela, nula tlanval tam tak chuan,

'Aw, tawnmang mawlah pawh, suihlung ka rualpui si lo;

Tha val dang nen nui hiaua lengin Parte, ka tazvng thin che,'

an lo tih hlawl hlawl mai asin!

       Chuvangin hla chu hla a nihna ang leh, lengzem hla a nihna ang pawhin hla bawlhhlawh leh tlaktlai lo tak a nih hran loh chuan, sakhaw vawnin a zir loh chuan boralna kawngah kan pen thei tih hre chungin, hla phuahtu thinlunga lo chhuak pawh Pathian thu a ni tih hi ringhlel suh ang che.

BABEL INSANG LEH TAWNG HRAN CHHAN

       Babel in sang leh tawng hran chhan Genesis 11-a a sawi hi thu lar tak a ni a. Mi tam tak chuan, khawvela tawng hrang hrang lo awmna chhan niin an ngai nghe nghe a ni. Bung 11:1-9-ah chuan, Tin, leia mi zawng zawng chu tawng hmun khat leh thu sawi dan hmun khat an ni vek a, tih leh, chang 7-ah “Hawhu i zuk kalang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” a ti a. Chutichuan, LALPAN an ni ho chu chuta tang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a. tih kan hmu a.

        Bung 10:1-32-ah chuan, Semate Hamate Japhethate thlahah chuan, anmahni ram ramah leh anmahni tawng ang leh anmahni chi ang zelin, an darh vek tawh thu a sawi tawh a.

        Bung 11:4-ah  "Hawh u, khawpui siam ila, in sâng a chhîpina vân tawng tûrin sa bawk ila, kan hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ang e," an ti a.  tih kan hmu leh chauhva.

      Heng Genesis 10 leh 11 thute ngun taka han chhiar hian, thil a nih dan tak ziakna aiin, thawnthu kan tih ang chi hi a pawl zawk mahin a hriat. A thu hi han bih chiang zual i la.

10:5- “ Chung ho atang chuan a ni, Jentailte thliarkarahte chuan anmahni ram rama an darh tak ni,” tihte,

10:8- “Tin Kusa chuan fapa Nimroda chu a nei a, a ni chu leia mi chak tak a lo ni tan ta a. Lalpa hmaahchuan Sapel mi chak tak a ni a,” tihte, 

11:4- “Tin, hawhu, khawpui siam i la, in sang a chhipina van tawng turin sa bawk i la; kan 

hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange,” tihte, 

11:5- “Tin, Lalpa chu mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu  en turin a zuk chhuk a,” tihte,

11:7- “Hawhu, i zuk kal ang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan, khutah khuan an  tawng i zuk  tihhran sak ang u,” tihte kan hmu a.

Heng thute ngun taka han ngaihtuah hian, bung 10 lamah in sang sak tum vang pawh ni lovin, Nova thlahte ho chu an darh vek thu leh  an tawng pawh a hran tawh thu kan hmu a.

      Bung 11-ah hian, Insang sak an tum chu Pathianin a remtihloh avanga an tawng a tihhran sak avanga tawng lo hrang ta angin a sawi leh si hi, hriatthiam a har hle.

       Zir miten an sawi ang hian, heng thute hi, thu lakna hnar  hran vanga  J leh P thu ziak an lak kawp vang nia an sawi hi a dik zawk em ni ang? Lo dik ta se, tawng hran chhan chu, insang sak tum vang emaw , in sang sak tum vang a ni lo, tih emaw han pawm fel nalh tur a awm chuang lo tihna a ni ang.

     Tin, Jentailte thliarkarah anmahni ram rama an darh tak ni,”  tih hi, enge a awmzia ni ang? Nova fate ni lo hi, tui let hnu hian  mi dang (Jentail) hi an lo awm ve em ni? tiin zawhna a awm thei bawk.

Ngaihtuah zui atan:

1.      “Lalpa chuan, mihring faten khawpui leh in sang an siam vel chu en turin a zuk chhuk a,” tih hi, Thil nihna dik tak sawi nge a nih,  a hun laia Pathian zia nia an rin danin an ziak mai ni ang?

2.      Bung  10 leh 11-a tawng hran chhan a sawi hi, kan tawng hran chhan dik tak a ni ang em?

3.   11:4- Hawhu, khawpui siam i la, in sang a chhipina  van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u,”  tih hi, chik taka han ngaihtuah hian, Nova tu leh fate an ni a, an tawng pawh la hrang lo, hmunkhat vek an la ni a. chuti chunga hming tihthan duh anga sawi hi, tute lo hriat atan nge ni ang? An ni ho nilo midang kha chu tui let khan a chim hlum vek si a. Nakin an thlah lo awm zel turte lakah hming tihthan an duh hle tihna em ni ang?

MIZO AN MAN AN TANTIRTE LEH AN TAN HLUMNA HMUN

        Vailen vawi hnihna hi a hmasa aiin an rawn thawkrip hle mai a, sipai ringawt pawh 7366 lai an ni a, an chetdan pawh a rawva zawk a, khua pawh engemawzat an hal leh a, Mizo te chunga rorel tum an nih kan pi pu te khan la hre mah suhsela, an chet dan hian Mizo te thin a tiur hle mai a, hmun engemawzatah mizo te nen an inkap leh a ni. Kan sawi tawh angin ralthuam leh finnaah an chelh loh em avangin Mizo te chuan an ngam thei ta lo a ni.       Khawnglung lal Vansanga te pawhin an lo kap na a, an hnehloh avangin lal Vansanga chu an man ta a, Lunglei Camp (Advance Post an siam thar) ah reilote an tantir hnuah a vuakin an vaw hlum ta a ni.

        British sipai te chuan Lunglei Falkawnah Camp lianpui mai a dung ft 501, a vang ft 12 in an sa a, an inkulh mup mai a, an thu rawn ken zinga pakhat ‘Sipai advance Post din belh’ tih chu a hlawhtling ta a ni.

     An thu rawn ken pahnihna ‘Sanduram lamkawng siam’ Mizoram a\anga Myanmar (Burma) lam kawng siam pawh Darzo khuaah Fort Treager siamin kawng laih hna thawkin an hlawhtling leh ta bawk a.

      An thurawn ken pathumna angin 20 February 1889 zingah Lt.J.E. Steward-a te thattu Hausata leh Zahuata hrem turin an chhuak ta a. Phawngpui tlang \hut Aithur khua an thlen chuan khaw mite chuan sipai an lo kal tih hriain an lo inthiar fihlim hman vek a. Lal Hausata a lo thih tawh avangin lal in kawta Hausata thlan chu an lai ta a, Lt.J.E Steward-a hnen a\anga an lak Ulhbun (silai leh Puakruk (Pistol) a ruang hnuaia mi chu an la a, a thlan pawh chu vur \ha leh chuang lovin an kalsan ta a ni. Hausata unaupa Dokulha chu sipai te’n an hnena inpe turin an chah ta a, a ni chuan damlo ni a in sawiin a khawnbawl te a phattir a; hemi \um hian Dokulha hian pha mahsela, a hnuah sipai hovin an man leh ta tho a ni. Dokulha hi Chawngno lal Lianphunga leh Sentlang lal Kalkhama te nen Tezpur Jail-a tang ho kha an ni. Dokulha hi British hnena phuba lak tum ran mai a ni a, British lalnu Queen Victoria Diamond Jubilee a mitang te chhuah an nih \um pawhin a chhuak ve duh lova, Andaman thliarkarah a thih thlengin a tang ta a ni.

        Vawi khat mah nupui te hmu leh lova Andaman thliarkara a tang hlum ngawt mai hi a khawngaihtlak ngawt mai, a thinurna hi a thuk hle a ni ngei ang.

        Lunglei kulh lianpui mai chu sipai 200 leh officer pali awm theihna tura siam a ni a. Telegraph Office pawh siam a ni bawk a. He sipai camp-a an hotu ber chu Capt. C.S. Murray (Mizovin Pu Marliana an tih kha) a ni a, Capt. C.S. Murray-a Fanai lal Zakapa nen hmeichhe thuah an intibuai vak mai a,  an inkap a, sipai panga vel an thi a, an tlanchhe ta a ni. Sipaiin hmeichhia(Nula) an hnena pe tura ngen an ching kha lal tamtak leh mi te ti thinur zualtu pakhat chu a ni.

       He sipai kulh (camp) thar lianpui maiah hian inthlahna (Farewell Meeting) 16 April 1889 ah an nei a, Mizo lal panga an sawm a, Muallianpui thlengin sawmna pek an ni a, mahse him tawk lo ti a chhuanlam siamin lalho chu an kal lova, he inthlahna khawmpui hi Rangamati E. Pakistan (tuna Bangladesh nit a) Bawrhsap in a rawn hova, thu te sawiin sipai rammut chhan Lt. J.E. Steward-a leh a hote thah an nih thu a phuba la tur an nih thu leh, Hausata a lo thih tawh avanga a khawmi te hrem an nih thu te a sawi deuh ber a. Tin, sipai te chu Lunglei lal te, Thingsai lal te, Muallianpui lal te tumahin an lo dal loh thuah lawmthu te a sawi a. Khawngbawk lal Laluauva erawh chuan nasa taka a lo puihna avangin lawmthu te a sawi a, lawman te a pe a, vengtu sipai te a pe bawk a, a hnu deuhah Zirna sikul leh, Dispensary pek hmasak ber ni hiala hriat a ni. Tin, Khawngbawk lalnu Pi Darbili pawhin nasa taka a lo puih thuah Rangamati Bawrhsap chuan lawmthu te a sawi bawk a ni. He sipai kulh (camp) hi 16 April 1889-ah sipai kutah hlan a ni ta a ni.

        British sipai te Lunglei leh Aizawlah an inbun ngheh hnu chuan, Bawrhsap chu Aizawl a \hu in Mizo te chunga British rorelna hman dan tur an ruahman chu Mizo te chuan pawm harsa an ti hle mai a, chuvangin, Bawrhsapho chuan an awpbehna leh rorelna dal thei awma an hriat te chu hnawksak tiin lal te leh mi engmawzat an man a, hmun hrang hranga tannin(Jail) ah an tan tir a, chung an mi man te leh an tan tirna te chu:

1.      Lalsukthla, pasal\ha, Syhlet Jailah a thih thleng tan tir a ni.

2.      Lalkhama Sentlang lal Manga thlah, tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah a thih tlengain tan tir a ni.

3.      Lianphunga Lungtian lal, Tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah thih thlengin tan tira ni.

4.      Nikuala Zahau, Rangoon Jailah tan tir a nih hnuin Calcutta Jail-ah thih thlengin tan tir a ni

5.      Ropuiliani Sailo, Ralvawng lal Cittagong Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

6.      Dokulha Chinzah lal, Anaman Jail-ah thih tlengin tan tir a ni.

7.      Hnawncheuva Vanphawng, Ralvawng pasal\ha, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

8.      Zakapa Fanai (pakhup) Khawhri lal, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

9.      Thanghulha nisapui lal Manga thlah, Tezpur Jail-a tangin Hazaribagh Jail-ah 1895 ah chhuah tir a ni.

10.  Lal\huama Denglung lal, a nu ropuiliani nena Cittagong Jail-a tang dun an ni a, a nu a thih tak avangin a nu ruang an zui haw tir a. A tanna a\angin chhuahtir nghal a ni.

11.  Aikunga fanai ( Pasal\ha) Hnahthial khua Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

12.  Lalchuailova Syhlet Jail a\angin Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

13.  Thanglian Zahau

14.  Vanhulha Zahau

15.  Vanzama Paite Tiddim

16.  Lalthawma

        Sl no. 13-16 na, mi 4 te hi an tanna hmun hriat chian a ni lo. Sl no. 13, 14, 15 te pawh hi an tan hlumna hmunna hriat chian theih a ni lo. Lalthawma, Lal\huama Denglung lal leh Thanghulha Nisapui lal te pathum chauh hi nungdam a mahni in leh lo thleng te an ni.

    Pu C. Chhuanvawra’n, Aizawl bawrhsap Pisa kum 100 tlinna (1890-1990) a ‘Vai len thu leh a kaihhnawihte’ tih a ziakah chuan ‘Capt. H.R. Browne a thih tak avanga amah rawn thlaktu, R.B.Mc Cabe I.C.S chu political Officer-ah a \hut veleh mungchang lovin dodaltu te chu a bei chhunzawm ve nghal a, Kumpinu dodala phusa deuh deuh ni a hriat Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te pathum chu a man a, Tezpur Jail-ah an tan tir hnuin Hazaribagh Jail-ah an thawn leh a, Kalkhama leh Lianphunga chu Kumpinu kuta thih ai chuan tiin an tannaah an inawklhum a, Thanghulha erawh chu July 1895 ah chhuahtir a ni’ tiin a ziak.

        Lal leh Pasal\ha mi 13 te hi vawi khat mah thiamthu pawh sawitir lovin Jail-ah thih thlengin tantir an ni ta a ni.

       Tuna thlengin Mizo hnam kan lo din ve theihna te leh, chenna tur ram kan la neih theihna chhan chu, heng mi rinawm te avang a ni tih hrereng ila, heng mi te hlutna leh ropui zia hi \hangthar te leh kan mithiam zawk te’n an la rawn hmuhchhuah hunah, kan hnam thisen luanna leh, thih thlenga kan hnam hum tuma an \anna hmun te chu kan la chiang deuh deuh turah i ngai ang u.

BABEL INSANG LEH TAWNG HRAN CHHAN

       Babel in sang leh tawng hran chhan Genesis 11-a a sawi hi thu lar tak a ni a. Mi tam tak chuan, khawvela tawng hrang hrang lo awmna chhan niin an ngai nghe nghe a ni. Bung 11:1-9-ah chuan, Tin, leia mi zawng zawng chu tawng hmun khat leh thu sawi dan hmun khat an ni vek a, tih leh, chang 7-ah “Hawhu i zuk kalang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” a ti a. Chutichuan, LALPAN an ni ho chu chuta tang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a. tih kan hmu a.

Bung 10:1-32-ah chuan, Semate Hamate Japhetate thlahah chuan, anmahni ram ramah leh anmahni tawng ang leh anmahni chi ang zelin, an darh vek tawh thu a sawi tawh a.

Bung 11:4-ah “Hawh u, khawpui siam i la, insang a chhip van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u; chutilo chuan, lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange, an ti a.”  tih kan hmu leh chauhva.

Heng Genesis 10 leh 11 thute ngun taka han chhiar hian, thil a nih dan tak ziakna aiin, thawnthu kan tih ang chi hi a pawl zawk mahin a hriat. A thu hi han bih chiang zual i la.

10:5-“ Chung ho atang chuan a ni, Jentailte thliarkarahte chuan anmahni ram rama an darh tak ni,” tihte,

10:8-“Tin Kusa chuan fapa Nimroda chu a nei a, a ni chu leia mi chak tak a lo ni tan ta a. Lalpa hmaah chuan   Sapel mi chak tak a ni a,” tihte,

11:4-“Tin, hawhu, khawpui siam i la, insang a chhipina van tawng turin sa bawk i la; kan hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange,” tihte,  

11:5-“Tin, Lalpa chu mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu  en turin a zuk chhuk a,” tihte, 

11:7-“Hawhu, i zuk kal ang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan, khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” tihte kan hmu a.

Heng thute ngun taka han ngaihtuah hian, bung 10 lamah insang sak tum vang pawh ni lovin, Nova thlahte ho chu an darh vek thu leh  an tawng pawh a hran tawh thu kan hmu a.

Bung 11-ah hian, Insang sak an tum chu Pathianin a remtihloh avanga an ntawng a tihhran sak avanga tawng lo hrang ta angin a sawi leh si hi, hriatthiam a har hle.

Zir miten an sawi ang hian, heng thute hi, thu lakna hnar  hran vanga  J leh P thu ziak an lak kawp vang nia an sawi hi a dik   zawk em ni ang? Lo dik ta se, tawng hran chhan chu, insang sak tum vang emaw , insang sak tum vang a ni lo, tih emaw han pawm fel nalh tur a awm chung lo tihna a ni ang. 

Tin, Jentailte thliarkarah anmahni ram rama an darh tak ni,”  tih hi, enge a awmzia ni ang? Nova fate ni lo hi, tui let hnu hian  mi dang (Jentail) hi an lo awm ve em ni? tiin zawhna a awm thei bawk. 

Ngaihtuah zui atan:

1. “Lalpa chuan, mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu en turin a zuk chhuk a,” tih hi, Thil nihna dik tak sawi nge a nih,  a hun laia Pathian zia nia an rin danin an ziak mai ni ang? 

2. Bung  10 leh 11-a tawng hran chhan a sawi hi, kan tawng hran chhan dik tak a ni ang em?

3. 11:4- Hawhu, khawpui siam i la, insang a chhipina  van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u,”  tih hi, chik taka han ngaihtuah hian, Nova tu leh fate an ni a, an tawng pawh la hrang lo, hmunkhat vek an la ni a. chuti chunga hming tihthan duh anga sawi hi, tute lo hriat atan nge ni ang? An ni ho nilo midang kha chu tui let khan a chim hlum vek si a. Nakin an thlah lo awm zel turte lakah hming tihthan an duh hle tihna em ni ang?

BIBLE HI ENGE A NIH? ENGTIA PAWM TUR NGE?

Bible hi Kristiante Thurin Lehkhabu a ni a. He Lehkhabu hi, hun inkar hlat  tak takah mi chi hrang hrang te’n an thu hmuh leh hriatte an ziah a ni a. Chung lehkhabu hrang hrangte chu, tun tlai khawhnuah mi thenkhatin thurin bua tling leh tha-a an ngaihte an lawr khawm a; (Lawrkhawm tih awmzia chu, entir nan : Tuna kan Bile-ah chuan, Chanchin Tha’ kan tih chu bu li a ni a. Zir mite chuan “Chanchin Tha bu tih hi bu tam tak a awm a, Isua zirtirte hmingkim hi Chanchin Tha bu a awm niin an sawi.  Chung zing atang chuan  bu li hi thurin bu atana tlinga an ngaih an lakchhuah a ni “ an ti)bu khatah an thui khawm a. chu chu “Bible,” Mizo chuan “Pathian Lehkhabu Thianghlim “ kan tih hi a ni. 

Tin, Kristiante zingah thurin bu atana tlinga  an ngaih leh an pawm (Canon)   a inang lova, a tam zawkin bu  73 thuikhawm chu Thurin buah an pawm a, a thenin bu 66  thuikhawm chu thurin buah an pawm thung. Hemi chungchangah hian ngaih dan a rual lo hle a. Thuthlung Hlui bu  lama Apokrifa bute hi a thenin an duh lova, a thenin pawm (Canon) zingah a tel ve ngei tur a ni, an ti a. Hetianga thu a in thial vel chhung hi kum sang tel teh meuh a ni.Kum 300/400 AD Vel atanga intanin kum 1546 Trent Khawmpui ah Roman Katholik lam chuan thu tlukna siam felin “Ringtu zawng zawngin, kohhrana chhiar chhuah thin, Latin tawnga Bible vulgate chiah hi, a vaiin, a bu tenaute lamin Bible-a pawm vek tur a ni; a pawm duh lo chuan anchhia  dawng rawh se,” an ti a. ‘A bu tenau’ tih hi, Apokrifa bu sawina a ni.  Hetiang a nih tak avang hian, Protestan ho pawhin an ngaih dan sawi chian a tul ve ta. Kum 1647 A D khan Westminster khuaah khawmpui an kova, chutah chuan “Heng Apokrifa bute hi, Pathian thawkkhum an ni ve lo, kan Bible canon zinga telh tur an ni hek lo. Pathian kohhran miten heng bua thute hi an zawm a ngai lo, mihring ziak lehkhabu  dang ang bawk a ni,” an ti a.