Sakhua leh Culture

          Sakhua leh culture hi thil hrang daih anga lang leh ngaih theih; mahse, ţhen hran theih hauh loh, inkawp tlat si a ni a. Chuvangin, sakhaw chungchanga mi rilte chuan “Miin a hnam culture a hloh chuan a sakhua a hloh a, a sakhua a hloh chuan a nihna a hloh tihna a ni.” an lo ti ţhin reng a ni.

        Eng ram leh hnam pawh hi a lo din chhuah theihna tur chuan a ram mipuite chu an hnam sakhua leh culture-a an chian phawt a ngai a ni. Enge a chhan kan tih chuan chu ram leh hnam hnuk pui ber anih vang a ni. Khawvel ram changkâng zawkte lo din chhuah ţhinna chhan kan chhut chian duh chuan an hnam culture leh sakhuaa an chian em vang a ni kan ti thei ang. Entir nan- Japan-te khi pumrua leh kimtlangah pawh keimahni ang tho si, eng vanga heti taka changkâng leh hmingthang bik nge an nih? Khawvel thila an lo harh chhuahna a rei tawh vang anihna chen chu awm mah se, a chhan bulpui ber zawk chu an ram leh hnam sakhua leh culture-a an chian em vangin an thlahtute ngaihsan nachang an hria a. Chuvangin, an hunserh ropui ber pawh an thlahtute hriat rengna leh chawimawina hun kum tina an neih ţhin chu a ni. Eng vanga chuti taka an thlahtute chu ngaihlu ta bik nge an nih kan tih chuan, an thlahtute sakhua bak sakhaw dang an nei lo a, chu chu an ram leh hnam din chhuahna bulpui a ni tih an hriat chian em vang a ni. Isua thuthlung,’Tu pawh, ka hnena lo kal chuan a pa emaw, a nu emaw a huat loh chuan ka ziritr a ni thei lo ang(Luka: 14:26),” tih te nen chuan inpersan tak a ni.

       Sakhaw tak chu mihringte phuahchawp mai ni loin,leilung pian hma aţang tawha Chatuan Minung, Chatuan Pa-in khawvel hnam tinte hi nun neiin a lo din/buatsaih vek a, tin, amah nena kan inpawh/inzawm tawn theih nan kan thinlungah chi nung a lo tuh vek tawh a. Chu chu culture kan tih tak chu a ni. Chu tak chu alawm sap ţawnga.’Eternal Faith and Culture,’ an tih leh Hindi-a,’Sanatan Dharma- Sanskriti,’ an lo tih ţhin chu. Chu chu pipu sakhua/hnam sakhua kan tih tak chu a ni.

        Pi pu sakhua chungchangah hian kan ţhenawm Nepal rama Kirat hnamho (tuna Rai leh Lambat intite hi) chanchin tlem han thai lang hlek ila. Khungho khu kan tlang mi-pui, mahni hnam sakhua nghet taka la vuante an ni a. Tun hma B.C. 1500 hma lam aţang tawh khan Nepal ram khu,’Kirat ram’ tih a lo ni ţhin nghe nghe awm e. Tunah hian sakhaw hrang hrang Hindu, Muslim, Buddhist leh Kristin awmna  ram lo ni tain sakhaw dang avanga nek chep lo ni ta an ni. Mahse, tun thlengin an hnam sakhua an la phatsan duh hauh lo a, an fakawmin an entawn tlak hle a ni. Hnam rinawm leh huaisen an nih avangin British-ho pawh khan Mizote min rawn run khan Kirat-ho hmatehhah an rawn hmang nghe nghe a ni awm e.

         A chhan chu British-ho meuh pawh khan khatih hun laia Mizote kha tawh khirh an tih em vang niin an sawi. Chutiang chuan kan pi pute chuan ralthuam ţha nei ve lo chung pawhin huaisen takin an ram chhan an lo tum ţhin a. Mahse ralthuam an inneih ţhat hleih em avang leh an intam hleih em avangin tuk dawlin an lo awm mai chauh zawk a ni. Sal anga sawisak an lo nih hnu pawh khan tlawm nih chu an hreh hle a. Thih thlenga thinlung tlawm ve duh lote an ni hlawm. Entir nan, Lalnu Ropuilianite kha eng vanga tlawm ve duh lo nge ? A chhan chu a ram leh hnam sakhua chu chatuan Pathian pek a ni tih a lo hriat chian em vang a ni tih loh rual a ni lo.

        Pi pu sakhua kan tih hian hman lai, an khawsak dan ang mil zel a an tih dan zawng zawng kha a bo a bang awm loa chhawm nun leh vek tur tihna a ni lo. He khawvel changkanna kal mek zelah hian a ţul dan azira kalpui leh tichangkang zel tur erawh kan ni. Chumi awmzia chu kan thuthlung leh nihphung dik tak chuan kan tih dan phung a kaihruai tur a ni. Entir nan; tlawmngaihna, ţhian chhan thih ngam, sem sem dam dam tih te leh serh leh sang thila ruk ruk loh tur tih te, uire loh tur tih te, nu nleh pa zah te chu kan pi pute chuan an lo zawm ţha em em ţhinin serh sang, thiltih hmangin an lo nun chhuahpui ţhin a ni.

        Tin, sakhua leh culture-a bet tlatte zingah ‘Lengzem hla,’ Hla lenglawng,’ kan tihte hian pawimawhna lian tak an nei a ni tih kan hriat a ţul hle. Mipa leh hmeichhe inkara inngainat tawnna a lo awm theihna tura thuthlung ropui tak leh hnam inpum khatna atana pawimawh tak a nih avangin sawrkar pawh hian hnam inpum khatna atana a pawimawhna hriain Dooodharsan Programme-te siamin, ţhahnem ngai takin ţan a la mek reng a nih hi. Nimahsela, vanduaithlak takin kan ramah chuan Christianity hian a do/kalh tlat avangin kan ţhalai zingah ram hmangaihna hlate thiam tak leh tih tak zeta sa a, mipui awi ţan dek dek apiang chu, A fim hmasa Lalngoin thal zo zel e,’ tih hla ang main Golgotha zun zam chuan an lo phuarvat zel a. Chuvangin, a tira mahni ram leh hnam vei em em ţhin khan an han piangthara ta cheng a, ram leh hnam veina an nei ta miah lo em ni tih turin tehhhmeh an sawi chu an lo iang zo leh si ţhin. Enge a chhan kan tih chuan Chalfilh tlangte ai chuan a hmuh pawh an la hmuh ngai reng reng loh Kalvari tlangte chu an ngaihsan a, Pathian thu nia anhriat tak zawk vang a ni.

        Tichuan, Gospel hla leh Lengzem hla sa ţhinte chu piangthar leh piangthar lo teh nana kan hman tak ţhin avangin Gospel hla sa ţhin chuan Lengzem/Lenglawng hla han sa leh se kan ngainep leh ta vek ţhin a. Chuvangin, sak leh pawh han chak ţhin mah se, mi ngaih dan turte dawnin an insum hram hram ţhin a ni.Hei hi mahni zalenna tihbawrhbanna mai a ni. Engkim mai hian hunbi an nei vek a. Tehrengte pawhin hram hun an nei a, pangparte pawhin vul hun an nei ţhin ang hian hring fate pawh hian kan vanglai hun chuan lengzem leh lenglawng hlate hian kan thinlung luah lai hun a nei deuh vek ţhin. Mahse, kum a lo upat deuh  chuan a lo reh ve leh mai ţhin. Chuvangin, kan ngainat loh vanga sawisel leh khap phei chu siamtu remruat palzutna a ni ve hrim hrim.

       Hetiang hian kan ram sakhua leh culture ber chu sirah hnawl a, Choak Ârawn chang tawn an sawi ang maia foreign sakhaw saphun kan lo nih zawh tak avang hian kan thinlungah mahni ram leh hnam hmangaihna a tla hniam tial tial a, a sawp chu heti hi kan lo ni zo ta a nih hi le! Chuvangin, kan hnam a dam lo a, a rum tak meuh ta a nih hi! He kan ram tlu chhe mek hi tun din leh tumin mi ţhahnem ngaiten theih tawp chhuahin leh eng eng kum puante emaw pawh han nei ţhin mah se, awmzia a nei thui ţhin tak tak si lo a. Amah Pu H.T. Khuma(Fam) titi khawchang, Israel-te Kanan rama pem tum, Pathianin hri ţha lo lentira a hrem dan-‘Damdawi chi tin chi tang, chu chu ei ila a ţha ang’ an tih apiang an ei pawhin an dam thei chuang si lo. Chutah , khatah an tihna apiangah damna zawngin an kawi duah duah zel a. “Pi pu damdawi an ti .. mawngtam thlangra phena sairawkherha perhin a dam ang,’ te an ti thul…’ tia a sawi fiamthute paw kan ang zo ta alawm maw le.

         Awle, tunah chuan heti taka kan ram leh hnam a dam lohna chhan, a kaikuang ber chu enge tih kan lo hre thei tawh turah ngai ila. A hma lama kan sawi tak ang khan mahni sakhua leh culture ber sirah kan hnawl tawh si avangin kan hnam chu tuifinriata lawng pakhat, a khalhtu awm lo, tuifinriat thliin a chhem kual vel mai mai angin kan hnam chuan mu leh mal a nei thei tawh lo a, kan chiai zo ta a nih hi. He hnam dang sakhuaah hian kan hnam hian dam ni hmel a hmu dawn lo a ang hle. Hawh teh u, i ngaihtuah chiang teh ang u. Chungkhuanu’n sakhaw tak min pek kan hnam sakhua leh culture ngei mai chu nek chaua lo awmin ral ţep tawh mah se, i humhalh thar leh teh ang u. He kan hnam sakhua leh culture-ah ngei mai hian kan hnam damna chu a awm si a.

MIZO SAKHUA Vrs CHRISTIANNITY

      He kan thupuia ‘Mizo Sakhua’ tih i han chhiara i rilrua lo lang hmasa ber chu “Keini Mizote hian tun hma khan Ramhuai biak tih mai loh chu eng sakhua vak nge maw kan neih le ?” tiin i ngaihtuah a ni mai thei e. Chutia Ramhuai be thin hnama i lo inngai palh a nih vaih chuan i hnamah i chiang lo a, i bo thui tawh hle tih inhria ang che.

       Kan pi pu-te khan Ramhuai an be lo a, siamtu Pathian nung kaihhruainaa khawsa thin an ni zawkin, chu an Pathian chu ‘Chung Khuanu’ tiin an lam thin a. Eng natna  emaw an tawrh erawh chuan Ramhuai hnathawha an ngaih avangin an lak ata kiang turin Pathian hming chhalin hnawh chhuah/um bo dan kawng an lo dap ve mai thin a ni zawk. Eng pawh ni se, tunah hi chuan zaa za Kristian rama inchhal hial kan lo nih tak si avangin Kristianna hian engti ang chiahin nge kan hnam nun a lo khawih tih hi i han chhut phawt teh ang.

        Sawi tam vak pawh ngai loin Kristiante thurin chu Bible thu a ni a. Adama bawhchhiatna avanga mi zawng zawng Pathian nena inzawm thei tawh lo kan nih hnuah Isua tlanna azara amah(Isua) chu Lal leh chhandamtua pawm a, Tuiah leh Thlaraua piangtharte chauh lo chu Pathian nen inrem thei tawh reng reng lo, Hremhmun/Meidil-a kal tur vek nia inzirtirna hi a ni ber a. He Theology hi kan ramah pawh kum za chuang zen zawn kan lo inziritr tawhin zaa za Kristianah kan lo inchhal ta hial a. Tichuan, kan piangthar sup sup a, a thente phei chu vawi sawm chuang piangthar nawn tawhte pawh kan ni hial awm e. Chuvangin, kan ram chu ‘Mi piangtharte ram’ tih hial tur ni awm tak a ni. Mahse, thil mak deuh mai chu India ram state zinga entawn tlak ber ni awm tak si a corrupt berte zinga chhiar tel kan ni ta hial zawk a. Kan thenawm ram thenkhatte phei chuan ‘Rukru hnam’ ang hialah min ngai tate pawh hi thil mak a ni hran lo. Enge a chhan kan tih chuan, mahni sakhua (indigenious faith) hlamchhiaha hnam dang sakhua kan vawn taknain a rah chhuah a ni. Sakhuana leh hnam culture a kal kawp loh chuan ram leh hnam a ding chhuak thei lo niin mi thil chik mite chuan an ngai a ni. Kristianna hian kan culture a kalh tlat avangin kan nun a siam tha lo ni satliah mai loin Kristianna hian kan hnam nun a siam chhe vek zawk a ni.

        Kristian Theology hi Romei emaw, Chhimbal emaw ang a ni a. A thu chuan mawi tak, tha tak; mahse, a taka chang hlei thei lo hi a ni deuh ber mai. Romei leh Chhimbal-te pawh hi ralkhat atang chuan a mawi hle; mahse, a hmunah va kal ila a mawina hmuh tur lo awm leh chuang si lo ang hian mi tu pawh eng anga inti piangthar pawh ni mah se a pianpui zia bak a pel thei tak tak lo tih hi thu dik awm sa a ni. Nungchang tha lo thlak erawh hi chu eng engte emaw vang pawhin thil awm thei chu a ni teh meuh mai. Dik tak chuan kan rama mi nun beidawng kan tihte hi Bible-in a hnawlte nia an inngaih thin vang a ni tlangpui klan ti thei ang. A chhan chu hremhmun kal an hlau a, piangthar hlen thei tak takin an inhre thin bawk si lo. Chu vanga khawlo taka nun hman phah thinte pawh an tam awm e.

        Tin, Bible thu hi belh chian dawl lo(confussion) a tam hle. Hei vang hian Kristiante zingah pawh kohhran(denomination) tam tak a awm phah reng a. Chu bakah, Bible thu hi amah leh amah a inkalhna(contradict) tam tak hmuh tur a awm. Entirnan, tlem te han tarlang hlek ila; Isua chu ‘Remna Lal’ tih a ni a (Isaia 9:6), mahse, amah Isua ngeiin,”Lei chungah rem lentir tura lo kal emaw min ti suh su, rem lentir tura lo kal ka ni lo a, do lentir tura lo kal ka ni zawk,”(Luka 12:51-59), Matthaia 10:45-36), tiin a sawi a. Hetiang hian thu inkalh sawi tur tam tak a awm. Chu bakah, Bible-in Adama mihring hmasa ber anga a sawi pawh hi belh chian dawl lo a nihzia chu kan chhut thei tehuh awm e. A chhan chu a hnu lawkah ama(Adama) Fapa-in khawchhak lama nupui a han neih thu kan hre leh lawi si a. Tin, Nova lawng pawh hi ramsa zawng zawng nupa tuak khat tehuh dahna tur atan a len tawk loh zia chu kan hre tehuh awm e.

            Chuvangin, a ring lo tu tan chuan Chhura thawhthu phuah belhte nena ang khat leka ngaihchi a nih hmel e. Mahse, Bible-in an thluak a suksak tawhte reng reng chuan political party ruih chilh an sawi “Vawkpui pawh nise ka vawt tho tho ang” an ti e an tih ang deuh hian khaw dang an hawi thei tawh thin lo. Thluak suk tawh an nih avangin Bible thu belh chian dawl lo sawi pawhin finfiahna nei chuang lo pawn Bible-a inziak a nih hrim hrim chuan thu dik, Pathian thawkkhum nia ngaiin sawiseltu nih phei chu rapthlak tak nia ngaiin an khur hial thin a ni. Eng pawh nise, tun tumah hi chuan chutiang lampang chu kan sawi tum ber ni loin Mizo sakhua leh Kristian sakhua khaikhin hi ka tum ber chu a ni zawk. Bible thu hi chu Israel-te chanchin ziahna a ni deuh ber a. Tin, amah Isua pawhin “Israel hnam beram bo tan lo chuan tirh ka ni lo,” a lo ti reng a. Chuvangin, Kristianna hi kan hnam sakhua a ni lo tihah hian kan chiang tlang turah ngai ila. Chuti chung pawha kan la chiang tehu lo cheu a nih pawhin keini Mizote hian Kristiana kan lo inchhalna chu kum 112 vel awrh a ni a. Chumi hma zawng chuan mahni hnam sakhua nei kan ni tih hi chu kan pha thei lo ang a. Kristian sakhua erawh chu foreign sakhua kan lo tawm ve mai zawk a ni tih pawh kan hnial thei lo ang. Amaherawhchu, a hma lama kan sawi tak ang khan mahni sakhua pawh hre tawh lo khawpa hnam bote kan lo nih tawh hlawm avangin kan hnam sakhua chu eng chiah nge a nih hrilhfiah fe a ngaih dawn tak avang hian a lungchhiatthlak angreng hle a ni. Eng pawh nise, kan sakhua chu kan nihna(identity) a nih tlat si avangin Mizo hnahthlak tawh phawt chuan ngaihthah theih a ni lo ang.

       Awle, tunah chuan kan sakhua(Mizo sakhua) chu a theih ang anga sawi fiah kan tum tawh dawn avangin,”Keini Mizote hi Adama thlah kan ni ve lo” tih atangin lo tan ila a tha ang e. A chhan chu khawvel kalphung hrim hrimah inthlah chhawng reng reng chu inchhunna chhete tal a awm ngei ngei thin a.Entirnan, English leh Negro-te chu thlahtu thuhmuna ngaih theih chi zawng an ni ngang lo a ni. Chutiang zelin khawvelah hian hnam chi hrang tam tak kan awm a ni tih kan hria a. Chutichuan, keini Mizote pawh kan lo chhuahna chin chiah hriat chian theih ni rih lo mah se, Chung Khuanu’n a duh taka a siam, hnam hlawm khata tha taka a duan leh ze tha tak neia a lo serh hran liau liau kan ni tih zo hnahthlak zawng zawngte hian i hre chiang mawlh teh ang u. Tin, Chung Khuanu chuan kan pi leh pu te kha a remruat ang zela lo kaihruain, kham rang chhengchhe tak tak leh sa kawlh te tawn tlang zelin, tuna kan ram, tuma la luah  ngai loh, ram thianghlim ‘Khuanu ramri kham sa’ ngei mai chu a lo hlan ta a. Tichuan kan pi pu te kha chuanin an ram luah chin chu an hre chiangin, an hmangaih a, an humhalh tak zet a ni tih kan hria.

       Tin, a hma lama kan sawi tak ang khan siamtu Chung Khuanu chuan kan pi pu te hnenah lung phek hmangin emaw, lehkha ziakin emaw thu lo thlung lo mah se an thinlung phekah nghet takin a lo ziahsak avangin, a theory-in lo sawi tam vak lo mah se a tak (practical) in an lo nun chhuahpui thin a. Entirnan, kan pasaltha Vana pa te, Taitesena te leh midang dangte nun lo kaihruaitu kha kan pi pu te Pathian, Chung Khuanu ngei chu a ni si a. Chuvangin,”Abrahama Pathian, Isaka Pathian’ tih ai chuan “Vana pa Pathian, Taitesena Pathian” tiin kan hnam chuan kan Pathian, Chung Khuanu chu au thin awm tak kan ni zawk e.

        Tin,  kan pi pu te khan an Pathian thu chu a thuin an chhiar tam vak lo kan tih tawh kha, an chhiar chhun tehnkhat ‘Sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tihte leh serh leh sang thila an lo chhiar ve thin tehnkhat ‘Uire loh tur’ tih te, ‘ruk ruk loh tur’ tih te chu an zawm thain, chutiang tih chu thil thiang loa an ngaih tlat avangin kawngka kalh pawh a ngai lo, an awm lo a ni tih an hriat nan thingfak emaw kawngkharah an tung mai chauh a ni. A him tawk em em tho mai.

       Chutichuan , keini Mizote pathian chu ‘Chungkhuanu’ a ni a, tin, a thupekte chu enge kan tih chuan ‘Zonunmawi’ kan tih hian a huam kim hle a ni. Chuvangin , Chung Khuanu’n min lo duan dan anga kan hnam nun ze mawia inthuam a, kan lo par chhuah a, kan ram leh hnam kan hmangaih bawk a liama kan tana Pathian thu a awm thei lo a ni. Tichuan, Pathian thu i lo la vawn nu hram hram thin ‘Tlawmngaihna’te kha foreign atanga i dawn emaw/te i lo ti ang e. I Pathian, Chung Khuanu ngeiin i thinlung pheka a thuthlung a lo ziah sak che a ni e. chungte chu vawng nung zel la, Adama thlah i nih ve loh avangin hremhmun kal chu hlau bawk suh la, i Zonun mawi kha par chhuahtir chungin, a bik takin thalai i nih phei chuan, i lunglen zawng takte a nih lem loh phei chuan ‘Ka sual rit tak phurh leh lei ninawm hi’ tihte emaw, ‘Kristian kal fimkhur rawh hlauhawm a hnai’ tih angrengte zawng sa duh kher suh . ‘Bawihte …. Dawn lungrukah nghilh ni i awm dawn lo’ tiha tih tak zeta zai i vawr a nih pawhin i Pathian pawhin a dem lo ang che.

           

I ram leh hnam hmangaih la, i hnam nun ze mawi, i hnam sakhua humhalh rawh

Mahni hnam tih dan aia hnam dang tih dan ngaisangtu hnam chu Hnam Boral a ni.

- M.K. Gandhi

DIKNA TAN NGAM

• Mahni dikna leh thil dik tan ngam hi kan Pathian duhzawng a ni a. miin dikna a tan avangin tuar tur nei mahse, a tuarnaah chuan hlawhtlinna leh hlimna a nei tho tho thin a ni.
• Mahni dikna leh  thil dik pawh tan ngam lo nih hi mi rinawm lo, dikna nei reng reng lo an ni zawk.
• Thiante nen in kal tlan laia thil dik lo tihpui an tum che chuan, "thil dik lo chu a tha lo" in ti ngam tur a ni.
• Sikul naupang dang nena in kal hovin, anni chuan sikul tlanbo turin sawm che mah se, "Chutiang thil dik lo ka ti ngai lo" i ti thin tur a ni.
• Sikul in kal tlai palhin zirtirtute'n, "Engvanga lo kal tlai nge i nih?" an tih che chuan i kal tlai chhan dik tak i sawi mai tur a ni. Dawt sawiin, "Ka lu a na emaw, ka pum a na emaw" i ti tur a ni lo.
• Dik taka chhana pawisa chawi a tul a nih pawhin i chawi mai ngam tur a ni.
• Pawisa chawi lova dik lova awm aiin pawisa chawia dikna a tha zawk.
• I thian miin dik lo taka an puhin a dikna i hriatpui si chuan i tan ngam tur a ni.
• Nangmahin tuarna nei phah dawn mah la, dikna chu tan ngam rawh.
•  Miin lang chhuak leh mai tur, thil dik lo tihpuia an sawm che pawhin, i Pa vana miin a hmu reng che a ni. Dikna chu tan tlat ngam ang che.
• Khawvelah hian i dik tlat chuan nangmah pawh i huaisen ang.
• I nu leh pa leh i naute mit hmuhah thil dik tak ti thin ang che.
• Kawng engkimah an rin i lo ni ang a, nangmahah an hahchawl thei dawn a ni.

“NAZARET ISUA,” AN TIH HI TUNGE? - II

India hriat loh chhiarpui-

           Chanchin Tha ziaktu pakhat Dr.Luka chuan heti hian a ziak a- ‘Tin, Kaisara Augusta’n khawvel zawng zawng hming ziak tûr thu a pe a; Mari leh Josefa pawh Bethlehem khuaah Mari rai teuh chung nên chuan an kal ve a,’ tiin. Hetah pawh hian ‘khawvel zawng zawng,’ tih kan hmu leh a ni. Kaisara Augusta hi Rome ram awptu lû ber(Rome Emperor) a ni a, khawvel pumpui chu a awp lo a, ama ram awp chhûng Rome ram chinah chiah chhiarpui (census) an nei a ni tih a lanna chu, Judai ram hi Rome-in a awp hmain Grik (Alexander Liana) hnamin an lo awp tawh a; chu mi hma leh chuan Media leh Persia hnam hnih tang dunin an lo awp tawh bawk a. Chutih hun laia an lalber chu Ahasuera a ni. Thuthlung Hlui bu lam Estheri bua a lan dân chuan Ahasuera chuan Ethiopia atanga India ram thlengin a awp tih kan hmu a; Apogripha bu lama a lan dân chuan Sudan atanga India ram thlengin a awp a ni tih kan hmu bawk. 

Chuti angin hetih hun laiah hian India ram nên pawh an lo inhre pawh daih tawh tih a chiang a,  chuti chung chuan Isua pian hun laia Rome lalber Kaisara hun laia chhiarpui lo awm hi India History-ah a tel lo a ni a, Kaisara hian India chu a awp tel lo tih heta tang hian a chiang hle a ni. Chuti chuan Isua’n, “Khawvel zawng zawng,” a tih leh, “Hnam zawng zawng,” a tih pawh hian Israel hnam sawm leh pahnihte chauh a huap a ni.  Israel hnamte chauh a huap a ni tih a lanna deuh deuhte chu-

1. Kanaan hmeichhe pakhat(Israel hnam ni lo) chuan a fapa ramhuai man tidam tûrin a ngên a(ziak pakhat chuan Grik mi niin a sawi thung). Isua’n a chhânna hmasaah chuan, “Israel hnam beram bote hnenah lo chuan tirh ka ni lo,” a ti a. A vawi hnihnaah chuan, “Fate chhang laksak a, ui hnena pek chu a mawi lo e,” a ti leh a. Juda mite chuan ‘Jentail,’ an tih (Israel hnam ni lo) reng reng chu an ten hle.

2. Ram chanchin tha hril tûra Isua’n a zirtîrte a tirh chhuah dâwn pawh khân, “Jentail-te kawngah reng reng kal suh ula, Samari mite kuaah pawh lut hek suh u; amaherawh chu Israel berâm bote hnenah chuan kal zawk ang che u,” tiin a hrilh a ni. Chuvângin Kanaan ram(Palestina) pâwn lam chu Jentail-te kawng vekin a khat ang tih tûr a ni a, an ram pâwn lama ram chanchin tha hrilh chu a teuh lo hle a ni.

3. Isua thu sawi dang lehah chuan heti ang hian kan hmu leh hlawm bawk a: (i) “Mihring Fapa a lo kal hmain Israel khuate chu in fang chhuak lo ang,” tih te, (ii) “Jerusalem chhuahsan suh u, Pa thil tiam ka sawi kha lo nghak rawh u,” tih te, (iii) “Thiltihtheihnaa an thuam hma che u chu khawpui(Jerusalem)-ah hian awm reng rawh u,” tih te hi a ni. 

Chuti chuan, Isua’n a lo kal lehna leh Pa thil tiam lo thleng tûr a sawi hi thil thuhmun niin a lang a ni. Thil thuhmun nia a lanna chhan chu ama tawngka ang ngeia Chanchin Tha bu palite’n an sawi dân hi i lo thlîr leh dâwn teh ang. Chu mi hun a lo thlen hma loh chuan amah a la dam lai ngeia a kianga a thu sawi ding chunga lo ngaithlatute zînga mi thenkhat chu an thih loh tûr thu a sawi tel tlat a ni. Chung thu chu engtin nge a sawi i lo en lâwr den den teh ang u. 1. “Tih tak meuhin ka hrilh a che u, heta dingho a þhente hi Mihring Fapa a rama lo kal an hmuh hma loh chuan, thihna tem tawp lo tûr an awm.”  2. “Tih tak meuhin ka hrilh a che u, heta dingho a þhente hi Thlarau Thianghlim thiltihtheihna nêna lo thleng an hmuh hma lo chuan thihna tem tawp lo tûr an awm.” 3. “Tih tak meuhin ka ti a che u, heta dingho a þhente hi Pathian ram lo thleng an hmuh hma loh chuan  thihna tem tawp lo tûr an awma ni.” 4. “Ka lo kal leh thlenga (zirtîr Johana) awm rengah phei duh ila, chu chu enga i hman tûr nge? Nangin mi zui mai rawh.”

Vuah dân hrang hrangte-

A pakhatna aþang hian han chhui chho ila. Isua thusawi ngaithlaa a kianga dingte zînga mi ngei chu Isua a rama lo kal an hmuh hma loh chuan an thi dâwnlo a ni tih isua’n a sawi a ni, ‘Mihring Fapa,’ a tih hi amah a ni tih kan hriat si chuan.

A pahnihnaah chuan, ‘Thlarau thianghlim, thiltihtheihna nêna lo thleng,’ a tih hi amah Isua lo kal tûr a sawi nên thil thuhmun reng a ni tih a chiang hle bawk a, chu mi Thlarau Thianghlim chu a lo thlen hma loh chuan ama thu sawi lai lo ngaithlatute zînga mi þhenkhat chu thi lo tûr an awm thu a sawi a ni.

A pathumnaah pawh hian Pathian ram lo thleng tûr a sawi hi amah Isua lo kal tûr a sawi nên thil thuhmun a ni tih a lang reng a ni a, amah a dam laia a thu sawi lo ngaithlatu þhenkhatte chu he Pathian ram lo thleng hi an hmuh hma loh chuan an thi dâwn lo a ni tih a sawi chiang hle a nih hi.

A palinaah hian amah Isua chu a ziaktu Johana hian a ziah dân takah a thiha a thawh leh hnua a inlâr vawi thumnaah Petera chu amah zui tûrin a hrilh a. Chutih lai chuan he thu ziaktu Johana ngei hian an hnungah a rawn zui tih Petera chuan a hmu a; “Lalpa, saw mi sawn eng nge a tih ve dâwn?” tiin a zawt a ni. Isua’n a châng a, “Ka lo kal leh thlenga awm rengah phei duh ila, chu chu enga i hman tûr nge? Nangin mi zui mai rawh,” a ti a ni.

A ziah zel dân chuan he zirtir(amah Johana) hi an þhianteho zîngah chuan Isua’n thi lo tûrin a sawi ni âwm takin a thang hial a ni âwm e. Mahse a thi ve ta tho si a. Isua kha chuan, “A thi dâwn lo,” a ti lo a, “Ka lo kal leh thlenga awm rengah phei duh ila,” a ti lek nain a lo kal leh thlenga a awm ve reng tûr thu a sawina a lo ni zawk a ni. Chuti chuan, a hma lama nambar 3-na kan peka nambar té (i) aþanga (iii) thleng kha i han sawi fiah leh dâwn teh ang u. Hei hian a tichiang lehzualin a fiah thei deuh mahna.

“Mihring Fapa a lo kal hmain Israel khuate chu in fang chhuak lo ang,” tiin Isua ngeiin a sawi a. “Khawvel tâwpna,” tia a sawi leh amah Isua lo kal lehna thu a sawi hi ngaihfin loh tûr a nih laiin mi tam takin an ngaihfin tlat avângin an buai þhîn. Isua’n, “He ram chanchin þha hi hnam zawng zawng hnena hriattîr tûri khawvel zawng zawngah hrilhin a awm ang; chu mi zawhah chuan tâwpna chu a lo thleng ang,” tiin a sawi a ni. Khawvel tâwpna a sawi hi chu amah Isua lo kal leh hnua awm tûr a ni a, chu mi hmain Israel khua zawng zawngah ram chanchin þha an hrilh chhuah hmasak a ngai a nih chu.

Aw le, Isua lo kal leh hma chuan a zirtîrte khan Israel khuate chu an fang chhuak hman dâwn lo niin amah Isua ngeiin a hrilh chiang a, a hrilh ang ngeiin an fang chhuak hman ta lo a ni âwm e. Tin, amah ngeiin, “Jerusalem khua kalsan suh u, Pa thil tiam in hnena ka sawi kha lo nghak rawh u,” tia a hrilh thu chanchin Tha buah kan hmu a. Tirhkohte thltih buah pawh, “Thiltihtheihnaa an thuam hma loh che u zawng khawpuiah hian awm reng rawh u,” tia a chah thu kan hmu bawk a ni.

Chuti chuan, Tirhkohte Thiltih bua kan hmuh angin Pentikos nî a lo thlen lai khân Jerusalem khuaa Marka nu pindan chungnungah zirtîrte chu an awm khawm a, chu thil lo thleng chu Isua’n an hnena a sawi lawk, ‘Pa thil tiam Thlarau Thianghlim, thiltihtheihna nêna lo thleng,’ a tih emaw, ‘Pathian ram lo thleng,’ a tih emaw leh ‘Mihring Fapa a rama lo kal,’ a tih emaw kha a ni a, hai rual a ni lo. Khawvel tâwpna a sawi hi chu Jerusalem chhiat tûr thu kha a ni. Kum 70 A.D. vel bâwrah khân Jerusalem, Zion khawpui chu hmêlmate chuan an hual a, a kulh te tichimin an chhu chhe vek a nih kha. Kha kha chu phuba lakna rapthlak a ni a, Isua an khenbeh laia amah hektu a hmêlmate þawngka chhuakah khân, “A thisen mawh chu keini leh kan thlahte chungah awm rawh se,” an ti chat a nih kha. Isua chu B.C. 6 (a þhenin B.C. 4 an tih) kumah khân a lo piang a, kum 34-36 A.D. vel khân a thi a; a thih aþanga ni 50-naah khân a lo kal leh ta a ni(chu chu Pentikost Nî tak chu a ni). Amah a lo kal leh hnu daihah, a zirtîrteho pawh an thih zawh vek hnu kum 70 A.D.-ah khawvel tâwpna chu a lo thleng a nih kha. Tute nge a lo la kal lo nia la ngai fo le? Hebrai lehkhathawnah chuan, “Amah chu sualte la bo tûrin vawi khat a lo lang tawh a; chhandamna’na amah lo nghaktute hnenah chuan sual tel loin vawi hnihnaah a lo lang leh ang,” tih ziak a ni. 

Judate sualte la bo tûra a lo lan hmasak þum khân Adama bawhchhiatna sual mawh phurtute sual man chu phurin an tihlum a. A lo lan vawi hnihnaah meuh chuan sual tel loin, thlarau thianghlimin a lo kal a, Thlarau thianghlmah chuan sual a tel thu kan hre lo a ni lo’m ni? Bible chhûngah hian Isua lo kal vawi khatna leha vawi hnihna chin chiah a la ziak a, a lo kal leh vawi thumna ziak chu kan hmu tel lo a ni lo’m ni?

Thuthlung Hlui leh Tharah-

Paula chuan, “Lalpa ngei chu âu thawm nên, vântirhkoh chungnung ber aw nên, Pathian tawtawrâwt ri nên vân aþangin a lo chhuk dâwn si a,” tih ziak hi þanchhanin, “Vântirhkoh chungnung ber aw te, Pathian tawtawrâwt ri te kan va hre si lo ve,” kan ti em ni?A nih loh leh Chanchin Tha buah te leh Tirhkohte thiltih buah te chuan Isua vân lâwn thu kan hmu a, mi dang a hruai tel thu an sawi lo a, amah chauha chho ang maiin an sawi a. Lehkhathawnah chuan,

“Chung lama a han chhoh lai khân,

Mante chu salah a hruai a, ...”

tih kan hmu a. Tin, he thu vek hi Sam buah chuan heti ang hian kan hmu leh a,

“Nang chu chung lamah i chho a, 

Mante chu salah i hruai a,”

a lo ti ve bawk si a. Tin, Sam ziak vekah heti ang hian kan hmu leh zel bawk a:

“Lalpa chu âu thawm nên a chho e, 

Tawtawrâwt ri nên

Vânah a chho ta e,” 

tiin an lo ziak ve bawk si a. 

Isua vâna a chhoh lai hmutute’n âu thawm leh tawtawrâwt ri an hriat thu an ziak tel leh si lo a. Chuvângin Isua a lo kal leh huna âu thawm leh vântirhkoh chungnung ber aw leh Pathian tawtawrâwt ri hriat tumte hian in hriat a rinawm loh a ni. Rukru anga lo kal tûr a nih thu te hmun þhenkhatah phei chuan an la ziak ta deuh deuh a, a lo kal hre lo tûr chi tân chuan a lo kal chu an hre lo kumkhua dâwn pawh a ni ang e. Paula chuan Korinth khuaa mite lehkha a thawn dân chuan, “Tupawhin Lalpa a hmangaih loh chuan anchhe dawngi awm rawh se. Kan Lalpa chu a lo kal e,” a ti mauh mai a ni. Paula chuan a hnena lo kal Lalpa chu a hmangaih a, Lalpa dang a mamawh lo a ni. Paula hnena lo kal Lalpa hmangaih ve lotu chuan Lalpa dang an la nghak a, Pathian dang an la beisei tlat a, chung mite chu Paula chuan, “Anchhe dawngin awm rawh se,” a ti a nih chu.

Isua nihna an hre lo-

Isua lo kal lehna tun thlenga la nghak þang þangtute hian amah Isua hi an hre chiang lo a ang hle mai. Kawngka chungah hian, “Pathian hming chu Isua a ni,” tih ziak pawh ka hmu zauh zauh mai. Chhui thiam lo tân chuan hriat loh theih tak a ni ang. Bible-a an ziah dân chuan Isua nihna hi heti ang hian an ziak a: ‘Krista Isua,’ tia an ziah chuan, Pathian mihringa lo chang a ni a; ‘Isua Krista,’ tia an ziah erawh chuan, thlaraua a chan lehna a ni. Pathian mihringa a lo channa anga an ziahnaah chuan hengte hi kan hmu a: (i) ‘Krista Isua, mi sualte tân a lo kal tih hi a rinawmin a pawmtlak em em a ni,’ tih te, (ii) ‘Amah chu mihring a ni, Krista Isua...,’ tih leh a dang dangte an ni. 

Tin, amah Isua þawngka ngei anga an ziakah chuan, “Mihring Fapa dam lai nî hi ni khat chauh pawh hmuh leh in chak ang a, nimahsela in hmu tawh si lo ang,” tiin a sawi a. Chu bakah pawh lehkhathawn lamah chuan, “Tisa lamah Krista chu lo hre tawh mah ila, tunah zawng kan hre leh tawh lo e,” tih kan hmu bawk a ni. Hei hi Isua mihrinna leh a pathianna thliar hranna chiang tak chu a ni.

Isua taksa hi mihring dik tak a ni a, keini mihringte ang bawka hmuh theih leh khawih theih, siha na thei, pian nî leh thih nî nei a ni. Pathian erawh chu thlarau a ni a, hmuh theih loh leh khawih theih loh a ni. Amah Isua ngeiin engtin nge a sawi? “Tuma’n englai mahin Pathian an hmu lo,” a tih te, “Tuma’n englai mahin Pathian an hmu ngai ka ti lo,” a tih te leh, Johana’n, “Tuma’n englai mahin Pathian an hmu ngai lo,” a tih te chu kan chhiar thîn. Chuvângin Isua kha Pathian ni sela chu Judate khan an hnial an hnial lo ang a, amah an hmu thei hek lo ang a, an manin tihhlum tûrin tu kutah mah an pe thei hek lo ang. Isua chu Pathian ni loin, a anpui chau a ni a, “Krista, Pathian anpui,” tih te, “Ani chu hmuh theih loh Pathian anpui, ...” tih te an ziak kan hmu a ni. 

Chuti chuan Isua a lo kal hunah hian mihring anga hmuh theih a ni dâwn lo a, “Amah chu a awm pangngai ang takin kan hmu dâwn si a,” tia an ziak ang hian, a awm pangngai chu a pathianna chu a ni a, a hmuh theih tawh loh a ni. Tisa chuan Pathian a an loh avângin a hmuh theih a ni. Isua ang bawk hian keini pawh hi a tîr lamah chuan (mihringa kan lo pian hma hian) Pathian atanga chhuak kan nih avângin Pathian anpui kan ni a, hmuh theih taksa kan ni lo a, hmuh thei loh taksa kan ni zawk a; mihring kan lo nih hnuah erawh chuan kan mihrinna chu Pathian ni loin, mihring dik tak leh hmuh theih taksa chu kan lo ni. He mi hnuah hian pathiannaa dingin hmuh theih loh taksain kan ding leh ang a, Pathian anpui nihnain kan ding leh ang. Isua kha mihringa a lo pian hma zawng kha a awm pangngai chu a ni a, mihring anga a lo piana a thih leh hnu khân pathiannain a ding leh a, chu chu a awm pangngai chu a ni a, amah hmuh leh tumtute chuan mihring angin an hmu tawh dâwn lo a, a awm pangngai ang tak chauh khân an hmu thei tawh ang a, chuti anga hmu thei lo chuan engtikah mah an hmu thei tawh dâwn lo a ni.

Isua lo kal chhan-

Isua lo kal chhan hi Bible-ah hian tam tak ziaka awm angin Krisian zirtîrtute hian sawi þhîn mah sela, he lehkhabu bung leh châng aþanga malman fak tûr chu a tlêm rêm râwm hle a ni. Chuti anga an ziak chu châng hrang hrangah târlanin a awm ve a- 1. Isua thu sawi, ama þawngkam ang ngeia an ziak kan hmuh chu, “Thu tak hriattîr hi ka pian chhan leh khawvela ka lo kal chhan a ni,” tih hi a ni. 2. Lehkhathawn lama kan hmuh leh pakhat chu, “Pathian fapa lo lan chhan ber chu diabola hnathawhte a tihboral theihna’n a ni,” tih hi a ni. 3. A chunga mi tlukpui deuhin Hebrai lehkhathawnah chuan, “Ani chu sualte la bo tûrin vawi khat a lo lang tawh a........,” tih kan hmu leh a ni.

“Ani (Isua) chu sualte la bo tûrin vawi khat a lo lang tawh a,” tih thu Bible-ah kan hmu a. A nih leh, “Eng sual nge a lak bo?” tiin inzawt ta ila, “Diabola hnathawh,” kan ti ang maw? Diabola chuan eng hna nge a thawh le? “Mihringte sual kawng zawh tûrin a thlem,” kan ti âwm e. Mihringte sual kawng zawh tûra a thlêm dân kan chhui hmain, chuti anga mihringte sual kawng zawh tûra lo thlemtu, ‘Diabola,’ an tih fo mai hi eng nge maw a nih a, tu nge maw a lo nih reng le? Diabola hi thil awm tak tak a ni em tih hi i han chhui dâwn teh ang u.

Diabola lo lan þanna Bible aþanga kan hmuhna hmasa ber chu Genesis 3:1-naah khân a ni. Chutah chuan, “Lalpa Pathianin ramsa a siam zawng zawngah chuan rûl a fing vervek ber a,” tih ziak kan hmu a. Hetah hian Adama nupui Evi hi rûl hian a thlem hran lo, mihring leh mihring inbia ang hian a ziaktu hian a inbiaktîr vel a. Engtin nge an inbiak le? 

Rûl chuan hmeichhe hnenah chuan, ‘Pathianin, “Huana thing tinrêng hi in ei tûr a ni lo,” a ti elo maw?’ a ti a. Evi chuan, ‘Ti suh e, “Huana thing tinrêng hi in ei thei e. Amaherawh chu huan lai taka a chhia leh a þha hriatna thing rah hi chu in ei tûr a ni lo; in ei chuan,  in ei nî la lain in thi tûr a ni,” a ti a ni,’ a ti a. Rûl chuan, ‘Thi teh suh e; in ei nî apangin in mit a lo vâr ang a, a chhia a þha hriain Pathian ang in lo ni dâwn tih Pathianin a hre reng a nih chu,” a ti a. 

Chuti chuan Adama, Kristiante’n he khawvela lo piang chhuak mihring zawng zawng thlahtu bulpui  nia an ruat nupui Evi chuan a chhia leh a þha hriatna thing rah chu a it thlu ngang a, a ei ta a, a pasal pawh chu pe vein ani pawh chuan a ei ve a, Pathian dân bawhchhia anga puhin an chênna hmun Eden aþanga hnawh chhuah an ni ta ni âwm takin ziak a ni. A hnuai zelah chuan, pathiante þawngkam chhuak ni âwm takin, “Ngai teh u, mihringte chu a chhia leh a þha hriain, keimahni ang an lo ni ta, ...” tiin a ziaktu hian a þawngtîr a (hei hi tuteemaw sawi dân takah pathian pathum þawng te pawh a ang hle bawk âwm e). Hetah hian zawhna awm thei chu: Mizo Kristiante hian tun laiin, “Fai hi Pathian anna a ni e,” tiin kan inhrilh þhîn si a; hetah hian engati nge Pathiante hian anmahni ang nih chu an huat viau a, thil tisuala an puh mai le?(He lam chu kan sawi thui lutuk dâwn avângin kan chhui tel hman lo).

        A thui lutuk lohna’n Diabola lo lanna dangte chu kan sawi vek sêng lo ang a. Joba-te chhûngkua an chhûng inkhawmnaah a lo lang ve a; Mosia a thih khân Mikaela nên a ruang kha an inchuh ni âwm takin an ziak bawk a. Tin, thlalêrah Isua ngeikha ni 40 leh zan 40 chaw ngheia awm a, Diabola thlêma awm angin an ziak bawk a ni. Aw le, a nih loh leh rûl chu tu nge? Evi thlem thlutu rûl kha keini rama rûl chi hrang hrangah hi chuan an tel lo a ni phawt ang le. “Bawkkhupin i kal tawh ang,” tih thu a hmuh hma khân a chhîpin nge a kal ang a, a mei hmâwrin a tung zâwngin a kal ve nge ni ang a, a bingbiletin a kal ni ang le tih pawh hi chhut tham a tling mahna le! Mahse he lam chu kan chhui hman rih loah ngai ang aw. “Lalpa Pathianin ramsa a siam zawng zawngah rûl a fing vervek ber,” a ti miau si a, eng rûl tak nge tih chu i han chhui teh ang aw.

Chuti taka mihring thinlung pawh tidanglam thei khawpa rûl fing chu Solomona chuan, “Mihringfate chu ramsa mai an ni tih an inhriat theihna’n Pathianin anmahni a fiah a ni, ka ti rilru a,” a ti a ni(Thuf. 3:18). Chuti a lo nih chuan, mihring bum thei tûr khawpa fing ramsa chu mihring tho a lo nih chu! Jeremia lehkhabuah pawh, “Thinlung hi thil dang zawng aiin bum hmang ber, chhe lailet dêr a ni, tuin nge hre thiam thei ang,” a lo tih ve chu maw le! Tunah zawng kan man chiang ta e. Eden huana Evi thlemtu rûl an tih fo kha rul tak tak ni loin, hla pakhatin:

“Ka mit hmuh leh benga ka hriatte hian 

Sualah mi hruai lut,”

a tih ang deuh hian an mit hmuh leh an rilrua îtna lo awm khan an taksa a kaihruai a, an thinlung chhûnga thil chhia leh þha hriatna an neih kha a lo duh lotu lakah khan hmang sual an lo ni lek a lo ni. An ngaihtuahna sual lam zawk anga lang kha ‘Rûl,’ an lo ti mai a ni. Chuti ang bawkin Joba-te chhûng inkhawmnaa Setana leh Pathian inbia pawh kha mihring rilru(ngaihtuahna) mai lek a ni. Chuti ang zelin Isua pawh a ngaihtuahna kha Setana an puh a, lung chhanga chang tûra fiahna anga an ziak te, Biak In chhîp zum aþanga tla thla thla tûra fiahna te leh bawkkhupa chibai buk tûra tihna te hi ama mihring (Isua) thinlunga awm mai mai kha a ni tih kan hre ta. An khenbeh laia an tihelna þawngkamte nên khân danglamna engmah a awm chuang lo a ni.

Diabola hmingte-

Tin, he hming, ‘Diabola,’ tih hi, ‘Setana, tih te, Lucifer-a tih te leh, ‘Rûlpui tar,’ tih te nên thuhmun a ni a, Pathian dodaltu anga ngaih a ni. Thu Puan ziaktu Johana chuan, ‘Drakon,’ tiin a vuah bawk. Mi þhenkhatin nakina thil lo awm tûr anga an sawi dânin vânah indona lo awmin Drakon rûlpui tar, ‘Diabola leh Setana,’ an tih mai leh a hote chuan Mikaela leh a hote chu an do a, nimahsela an hneh loh avângin vân ata paih thlakin an awm a; thir khaidiat lianpuiin Setana chu an phuar a, leihlawtah kum 1000 chhûng atân an kharkhum thu ziak a ni. He mi thu hi Isaia pawhin, ‘Vârparha, zîng lam fapa,’ tia a vuah chu leia paih thlak a nih avânga tihelna þawngkam a ziak bawk a. “Aw Vârparh, zîng lam fapa, engtizia nge vân ata sah thlaka i awm tak chu le?” tiin. Chanchin Tha ziaktu pakhat chuan, ‘Tidertu,’ tiin a ziak. “Ka pu, chu tidertu chuan a dam lai khân, ‘Ni thum nîah ka tho leh ang,’ tia a sawi kan hria. Chuti chuan ni thum nî thlenga thlân chu vêng þha tûrin hrilh rawh; chuti lo chuan ruang chu a zirtîrte’n an ru bo ang a, “A tho leh ta a ni,” an ti dah ang e. Chuti chuan, tihderna hnuhnung zawk chu a hmasa ai khân a þha lo lehzual ang,” tiin ziak a ni. 

Setana hnehna-

Bible-a sual leh þha indona chu hu Puan ziaktu chuan Vân indona angin a sawi a ni. Chuti angin sual leh þha indona chu Bible tehna aþang chuan Isua khenbehnaah khân a tâwp a, chu chu vân indo tâwpna chu a ni. Isua nuna a Pathianna leh a mihrinna(Isua nihna) chu indoin, a Pathianna chuan a mihrinna chu hnehin tihtlâwmin a awm a, a khêngbet ta a nih kha.  Isua ruang chu thlânah zalh a ni a, lungpui an lum hnan a, chu chu vântirhkoh chak tak, chabi leh khaidiat lianpui kengin Setana a phuar a, leihlawtah paihin kum 1000 a vei hma lo chuan hnam tin a bum le tawh lohna tûrin a khâr hnan ta angin an ziak a ni. 

Sual lak bona chu-

Mihring duh dân leh Pathian duh dân indoah chuan mihring duh dân chu tlâwmin, a chak lo zawk mihring chu Isuaah belin a awm vek a, chu chu Setana hneha a awmna angin an chantîr ta a ni. Setana an lo tih chu Isua hi a lo ni e. “Tin, Drakon rûlpui tar, ‘Diabola leh Setana,’ an tih, khawvel zawng zawng bumtu chu leiah an paih thla a, a tirhkohte pawh an paih thla tel ve a; an hmun chu vânah a awm ta bawk hek lo,’ tiin ziak a ni. A châng danglehah chuan, “Tin vântirhkoh chak tak, leilawt chabi leh khaidiat lianpui kengin vân aþanga lo chhuk ka hmu a; Setana chu a man a, a phuar a, leilawtah chuan a paih lut a; kum sangkhat chu a vei hma loh zawng hnam tin a bum leh tawh lohna tûrin a châr hnan ta a,” a ti a ni. Engtin nge an ziah bawk kha?

“An lalte chu khaidiata phuar tûr leh,

Rorêl ziak saa an chunga rorêl tûrin,

Chung thuneihna chu an nei hlawm a,”

ti a nih kha. Isua chung thua rorêlna(a thihna tûr) kha rorêl ziak sa vek a lo nih chu. Amah ngeiin, “Lei leh vân(amah) hi a boral hma loh zawng,dân thua mi chhunhan te tak te emaw, thaihan te tak te emaw pakhat mah a boral lo ang, a zaa a thlen kim hma loh zawng,” a ti kha. Amah lei leh vân (Isua) a han boral meuh chuan dân lehkhabua an ziak chu a thleng famkim a. “Chung zawng zawng chu a thlen kim hma loh chuan tun lai chhuante hi an ral lo ang,” a ti bawk a. Isua a han thih meuh chuan lei leh vân a ral thu kan hre ta a ni, “Tin, lei thar leh vân thar ka hmu a, lei hmasa leh vân hmasa chu a boral tawh a, tuifinriat pawh a awm tawh lo a ni,” tiin an ziak daih tawh a ni(Thup. 21:1). “Khawvel zawng zawng bumtu chu Isua (Setana) chu a ni a, Isaia’n, “Hnam tin titlutu, engtizia nge vân ata sah thlaka i awm tak chu le?” a tiha kha a ni a. Thinlung hi bum hmang ber a nih avângin an thlahtu bul ber aþangin bum hmang an ni a, amah Isua ngeiin, “In pa chu Diabola a ni, Diabola chuan a tîr ata dawt a sawi þhîn, dawt pa pawh a ni,” a ti. Ziak dangah chuan:

“Ngai teh, Zion-ah chuan tlukna lung leh dâlna lungpui ka dah a; 

Chu lungpuia tlu apiang an kehsawm ang,

A delh lek phei chu a râwt dip ang,”

 tih a awm leh a. Isua thu sawi vek kan hmuhah chuan, “Tluknate avângin khawvel chung a pik e, tlukna te chu lo awm tûr reng zawng a ni a. Nimahsela tlukna awmtîrtu chung chu a pik e,” tih te, “Heng mi te berte zînga pakhat pawh titlu chu, an nghawngah buh râwt sawmna lung awrhtîrin, tuifinriat tuk lai takah thlak daih sela an tan a þha zawk ang,” tih te leh, “Rorêlna chu a kokiah a chuang ang a, ..” tih te chu amah Isua chungchâng thu sawina vek a lo ni a. Tlukna awmtîrtu mawh chu Isua chungah an nghat a ni. A thihna tûr hmun Kalvari tlâng a pan lai khân rorêlna thing kawkalh chu a kokiah an nghat a, titlutu leh tlukna awmtîrtu mawh a lak avângin buh râwt sawmna lung lianpui(thing kawkalh) an awrhtîr a, tuifinriat thuk laiah an paih ta a, rorêl ziak sain a chungah ro an rêl a. Isua chung thu rêlna chu rorêl ziak sa vek a nih dân chu: A lo pian tûr thu hrilhlawkna te, a thu sawi dân tûr hrilhlawkna te, an tangka 30-a an hralh tûr thu te, khai kâna a awm tûr thu te, a ruh an tihtliah ve loh tûr thu te, a thih tûr thu te, a thawh leh hnua vâna a lâwn tûr thu te leh a chanchin tûr an hrilhlawkna dang dang tam tak a awm a, chungte chu ziak sa vek a ni. Tin, ram sabengtung phûma phûm a nih tûr thu pawh ziak a ni bawk. He thihna hi Diabola hnathawh tihboralna chu a ni bawk a, sualte la bo tûra a lo kalna chu a ni bawk a ni.              

Kum 1000 chu-

A nih loh leh Isua chu Setana lo ni ta sela, thlânah chuan kum sangkhat chhûng an zalh dâwn tihna em ni ang le? Ni lah lo e. Petera lehkhathawnah chuan, Unaute u, he thu kamkhat hi theihnghilh suh u, ‘Lalpa ngaihin ni khat hi kum sangkhat ang a ni a, kum sangkhat pawh ni khat ang a ni,’ tih hi,” tih ziak a

ni. Tin, ziak dangah pawh heti hian kan hmu bawk a:

“Nanga ngaih chuan kum sangkhat hi nimin ral ta ang lek kha a ni si a,

Zân vên khat chhûng ang lek bawk a ni,”

tiin. Isua thlâna a awm chhûng rei lo te kha, kum sangkhat ang a ni a, zân vên khat chhûng ang lek a lo nih dâwn chu. Thlâna a awm chhûng khân kum sangkhat rorêlna a awm tihna a ni. Ziaka kan hmuh dân chuan, “Chu mi hnuah chuan rei lo te atân (Setana chu) chhuah leh rih tûr a ni,” tih kan hmu bawk a. Isua thi a thawh leh aþanga vâna a lâwn inkâr chhûng kha Setana a tânna ata rei lo te atâna chhuah a nih lehna tûr kha a ni. 

Isua zirtîrhote kha thlaraua tihkhah an la nih loh vâng nge, Petera meuh pawhin a unaupa Johana lakah thik thu a la tichhe thei tlat mai a; chuvâng chuan an Pathian chu kan ral hmang mei a ni a, kan ral an la hmabak a ni. Isua (Setana) chu a tânna thlân aþang chuan a lo tho leh a, chhuah zalen a lo ni leh ta a. Thu Puanin a ziak dânin a hote ko khawmin lei vâng dapin an lo thawk a, mi thianghlimte  riah hmun Marka nu Mari pindan chungnung leh khaw duhawm Jerusalem chu an rawn hual ta a. Mahse vân aþangin mei leh kât (Thlarau Thianghlim) lo thlengah chuan an kâng ral ta a ni tih kan hria a ni.

Thu tak hriattîrna chu-

Isuan a lo kal chhan a sawiah chuan, “Thu tak hriattîr hi ka pian chhan leh khawvela ka lo kal chhan a ni,” a ti a ni. Chu thu tak chu eng nge kan tih chuan Isua’n, “Tu pawh ka thu hria a, mi tîrtu ring chuan, chatuana nunna a nei tawh; thiam loin a awm lo a, thihna ata a chhuak a, nunnaah a lut ta zawka ni,” a ti. Hetah hian Kristian tam takin an Bible zirtîr dâna an chian lohzia a lang þhîn. Mihring ve bawk Isua chu nunna thu sawi tûra tirh a ni a, a tîrtu chu vân Pathian a ni. Isuan an rin ber tûr a kawhhmuh chu amah ni loin, amah tîrtu Vân Pathian chu a ni. Chatuan nunna thu sawi tûrin Isua chu a Pa Pathian chuan a tîr a. Isua thu sawi a hriat a, amah tîrtu Pathian ringtu chuan “Chatuana nunna a nei dâwn a ni,” a ti lo a; “A la nei mai thei e,” a ti hek lo a, “Chatuana nunna a nei tawh,” a ti hmiah mai a ni. Chatuan nunna a neih tawh thu a sawi a nih chu. Chu mi thu tak hriattîr chu Isua lo kal chhan tak chu ni. A lo pian laia vân zaipâwl hla sak an hriat pawh kha eng nge ni kha?

“Chungnung berah Pathian ropui takin awm rawh se,

Lei chunga a lawm em em mihringte hnenah rem thu lêng rawh se,” 

tih a nih kha. ‘Rem thu lêng rawh se,’ tih lai hi hriat chian a þûl hle ang. ‘Lo inrem tawh rawh se,’ an tihna emaw tih a awl viau mai thei e; mahse a ni lo. Pathianah chuan inrem lohna a awm lo a, Pathian chu, ‘Remna Lal,’ a ni zawk a, ‘Inrem a nih tawhna thu hi mihringte hian lo hre rawh se,’ tihna a nih chu.

Isua upatna-

Isua thu sawi mite hriat thiam loh hi tun lai Kristiante pawh hian an hre thiam chuang hauh lo mai zu nia! Isua’n, “Mihring Fapa hi khai kânin a awm ang,” tiin a sawi a. Juda mite chuan, “Krista chu chatuanina awm reng dâwn tih zâwlnei lehkhabuah a sawi. Krista chu a lo kal hunah chuan a pianna chin reng an hre lo ang. Nang hi tu nge i nih?” an ti a. Isua’n, “In pa chu Diabola a ni a, Diabola chuan a tîr ata dawt a sawi þhîn, thu tak amahah a awm lo, dawtpa pawh a ni,” a ti a. Anni lah chuan, “Kan pa Abrahama a ni,” an ti a. Abrahama kha, tisa lam kawngah an thlahtu bul dik tak chu a ni a, thlarau lam thuah chuan, ‘Rinna Pa,’ vuah a ni. Isua chuan, “Abrahama in pa ni sela, ka thu sawi te in awih ang chu; Abrahama chu ka nî hmu tûr a nihin a lawm em em a; tin, a hmu a, a lawm hle a,” a han ti a. Anni Judaho chuan, “Nang kum sawmnga pawh la tling lo pui che, Abrahama i hmu em ni?” an ti a.Isua’n, “Abrahama awm hma daihin ka awm,” a han tih meuh chuan Sakhaw hotute chuan den hlum chakin lung an chhar ta mai a nih kha. Isua chu vân Pathian tirha lo kal a ni a, Juda(Israel) hnam rilru pu tak chungin chatuana nunna an neih tawh thu a rawn hriattîr a, nimahsela a thu sawi ring duh lotute chuan an dodal tlat þhîn a ni. Abrahama thlah an nihna hi an chhuang hle hlawm a, nimahsela Isua thung chuan a thu sawi an dodal tlat avângin Adama thlah anchhe dawng fa an nihna chu hriattîr a tum ve tlat thung a, “Diabola thlah in ni e,” tih chu an hnena a sawi dân a ni. “Tisualtu chu Diabola a ni, Diabola chuan a tîr ata thil a tisual þhîn,” tiin a sawi a. “Rûl thlahte u,” te pawh a han ti þhîn a; baptistu Johana pawh khan hengho hnenah hian, “Rûl thlahte u, thinur lo thleng tûr hi tlânsan tûrin tui nge zilh che u. ‘Abrahama kan thlahtu a ni alawm,’ tiin ngaihtuah suh u. Pathianin heng lungte hi Abrahama thlahah a chantîr thei e, ka tih che u hi. Tun apangin hreipui thing bul tinah an dah ta. Thing tin rah þhaa rah o apiang an kit a, meiah an paih a, a kâng þhîn,” tiin a zilh a ni. 

Lungngaihna chhumpui-

Aw le, hetah hian phuba lakna tûr (hremna tûr) thu a lo lang a. ‘Thinur lo thleng tûr hi tlânsan tûrin tuin nge zilh che u,” tih leh, ‘Tun apangin hreipui thing bul tinah an dah ta. Thing tin rah þhaa rah o apiang an kit a, meiah an paih a, a kâng þhîn,’ tih hi. Abrahama thlah an nihna kha chhuang viau mah sela, Pathian thu an dodâl tlat chuan Pathiania hrem ral vek ang tih leh, Pathianinheng lungte pawh hi Abrahama thlah atân a siam thei tho a ni tiin a vaukhân a ni. Heta Baptistu Johana’n a vaukhân lawk ang tak hian hremna rapthlak tak chu a lo thleng ta a, kum 70 A.D.-ah chuan hmêlmate’n Jerusalem an hual a, a kulh te chu an tichim chhe ta vek a ni. Isua ngei pawh khan a lo hrilh lawk tawh a, “Hmêlmate’n Jerusalem an hual in hmuh hunah chuan, a boral dâwn tih hria ang che u,” tiin. Hei hi Isua an khenbeh laia a hmêlmate’n, “A thisen mawh chu keimahni leh kan thlahte chungah awm rawh se,” an tihna þawngkam chiah phuba lakna kha an chungah a lo thleng ta a ni. He phuba lakna rapthlak tak hi a ni, “Chhúmte nên chuan a lo kal dâwn e,” tia an sawi kha ni, chhúm hian lungngaihna a entîr a ni. Phuba lakna rapthlak tak a nih dâwn avângin lungngaihna entîrna atân  chhúm an hmang a ni.

Isua bul leh bal-

Isua mihrinna chu awm þan nî leh tâwp ni nei ni mah se, a Pathian anna lamah chuan Abrahama awm hma daiha awm a ni a, “Ani chu hmuh theih loh Pathian anpui, thil siam zawng zawng zînga piang hmasa ber a ni,” an lo ti daih tawh. Solomona pawhin,

  “Leilung leh tlâng te, tuifinriat te a din hma khân ka piang tawh a,                   

   Lalpa chuan a thil siam bul berah min din a,”

a ti a ni. Sam hla phuahtu chuan,

“Lalpa, nang chu chhuan zawng zawng chenah kan awmna i ni þhîn;

Tlângte pian hmaa, leilung leh khawvel i din hma pawh khân,” 

a lo ti ve bawk a ni.

Kan bul leh bal pawh-

Chuti chuan, mihring Isua chu hmuh theih loh Pathian anpui niin, thil siam zawng zawng zînga piang hmasa ber a nih ang khân nang leh kei pawh hi Pathian anpui kan ni a, thil siam dang zawng zawng zînga piang hmasa ber kan ni. Thil siam dang zawng zawng bakah hian nang leh kei kan mihrinna tisa ngei pawh hi a pian hma daihin Pathianah kan awm tawh a, thlarau lam taksaa din kan ni daih tawh a nih chu!

“NAZARET ISUA,” AN TIH HI TUNGE? - I

         ‘Isua,’ han tih mai hi chuan hé hming ang pu hi an lo awm ve hlawm a, heta sawi chhuah kan han tum taka hi chu Mari hrin, thing kawkalha an khenbeh taka kha a ni a, “Nazaret Isua,” te pawh an ti deuh kher a ni âwm e(Matt.2:23; Mark.1:24; 16:6; Luka 2:39; Joh.18:5&7).

Messia lo kal tûr anga ruatna-

Bible Thuthlung Hlui bùah hian Messia lo kal tûr awm anga sawina hi hmun tam takah a awm a, zâwlneiho chuan an lo sawi tawh a ni. Heti anga Messia lo kal tûr anga sawina hmun hrang hranga ziak awm hi Judaism zuitùte rin dân a ni a, chù chu Kristiante pawh hian an pawmpui ve bawk a ni. Juda sakhua pawmtùte ngaih dânah chuan Messia chu a lo kal hunah chuan Israel lalram thar a rawn din ang a, Israel fàte chhandama chhanhim tûr leh Davida thlah aþanga lo piang tûrah an ruat a, a lalram chu chhe mai mai tawh loin, kumkhaw tlaitluana ding tawh tûrah an ruat a ni(Joh.12:34). Messia lo kal tûra sawi làwkna hi tam tak a awm avângin kan sawi sêng lo ang a, tlêm té tal chu i lo târlang teh ang. Sàm ziaktù chuan,

  “Nang zawng Melkisedeka awm dân anga

Chatuana Puithiam i ni e,”

tiin a lo sawi a(Sàm 110:4). Zâwlnei Lehkhabùa a chuan dân chuan, “Kan tân naupang a lo piang a, fapa pèkin kan awm tà a; rorêlna chu a kokiah a chuang ang a, a hmingah chuan, ‘Maka, Remruattùa, Pathian Chaka, Chatuan Pà, Remna Lal,’ an ti dâwn si a. A ram a zâu zél ang a, a ramah remnain tâwp in tâi a nei lo ang; Davida lalþhutthlêngah a þhu ang a, dik tak leh fel taka rorêlin a rawn tinghet ang, tún aþanga kumkhuain, þhahnemngaihna chuan chùng chu a ti ang,” tiin a ziak a(Isaia 9:6-7). Ziak dangah chuan, “...Ka rawngbâwltù Davida chu kumkhuain an hotù a ni ang,” a ti leh a(Ezek.37:25); a dang lehah chuan, “Zân inlârnaah chuan, ngai teh, vân chhúmte nêna lo kal mi pakhat, mihring fapa ang hi ka hmu a, Hmakhawsânga hnènah chuan a lo kal a, a hmaah chuan ani chu an rawn hruai hnai a. Tin, rorêlna te, ropuina te, ram te a hnèna pèk a ni a, mi tin te, hnam tin te leh þawng tin te zawng zawng chuan a rawng an bâwlna’n; a rorêlna chu rorêlna hlun, ral ngai lo tûr a ni a, a ram chu tihchhiat rual a ni lo ang,” a ti bawk a(Dan.7:13-14).

Judate’n Messia lo kal tûra an ngaihna hi khawi aþanga lo inþan nge ni a, engtik lai hun aþanga inþan nge a nih tih hi han chhui dâwn tà ila. Engti anga lo inþan nge tih te kan hriat chian atân a þangkai mahna le. Kum 2600 zet B.C. 660 vèl kal tàah khân Dughdova chuan fapa duhawm tak a hming Zarathustra a nei a, Zoaraster-a an lo tih þhin kha a ni. Chú nausên Zoaraster-a chu a lo puitlin hnu chuan sakhaw thar pakhat hmuchhuaktù a lo ni tà  a, chú sakhaw thar chu, “Zoarastrianism,” an tih chu a ni.

Zoroaster-a zirtîrnate-

Zoroaster-a zirtîr dân chuan mihringte siamtù(Pathian) chu lal fing tak Ahura Mazda a ni a. Mihringte chu sual leh þha thlang thei tûrin zalenna a pe a; mihringte thil tihþhat chu Nunna Bù phèk khatah ziakin a awm a, an thil tih þha lo chu a phèk lehlamah ziakin a awm bawk a. Mi an thih réng réngin an thlarau chu Nunna Bu vawngtu hnènah chuan a chho ta vang vang a, an thil tihþhat chu an tihþhat loh aia a tlêm zàwk chuan an thlarau chu meidílah a kal a, an tihþhat chu a tam zàwk erawh chuan vân ramah an kal þhîn a ni. Tin, rorêlna nî a lo la thleng dâwn a, chutih hunah chuan thlarau sual chu a tlâwm ang a, thlarau þha chuan a hneh tawh ang. Chùng mitthi thlaraute chu rorêlsakin an awm dâwn a, thír chhuan tui sa èm èm mai an pal tlang ang a, thlarau sualte chu meipui sa èm èmah chuan chatuanin an kâng dâwn a ni. Thlarau þhate tân erawh chuan thír chhuan tui sa tak mai chu tui lum deuh pip pep ang chauh a ni dâwn a ni. Lal þha chuan thlarau sualho chu lei lailîah a paih khàwm vek ang a, chutah chuan chatuana hrehawm tuarin an awm reng tawh dâwn a ni. Rorêlna nî aþang chuan hé khawvèl hi sual réng réng awm tawh loin hlim leh duhawm takin chatuanin an awm tawh ang. Zoarastrianism zuitùte rin dân chu a dang ve hret hret zél a, Zoaraster-a chuan vânah chuan Lal fing tak(Pathian) puitù Angel paruk awmin a sawi a, amah Zoaraster-a thih hnù hun engemaw ti liam hnùah chuan Zoarastrianism zuitùte chuan vânah angel vâr sáng tam tak awmin an ring ta a, meidíl lamah pawh thlarau sual þanpuitù leh angel dodaltù chu 99,999 lai awmin an ring ta zél bawk a ni.

Zoaraster-a hi Pathian pakhat chauh, hmuh theih loh, khawih theih loh leh hriat theih loh a awm tia zirtîrtù hmasa ber a la ni a, a thu zirtîrte hi Zoarastrianism lehkhabu thianghlim Avesta buah ziakin a awm a ni. Lal fing tak(Pathian) Ahura Mazda chu hmuh theih loh, khawih theih loh leh hriat theih loh a ni a, a kutchhuak thil siam atang chauhin kan hre thei an ti an ti tlat a ni. Tin, Zoaraster-a zirtirna zuitute chuan Zoaraster-a chu khawvel awm tirh atanga chhutin kum 9000 tawp lamah a lo piang a, a fapa chu Zoaraster-a thih hnu kum 3000-ah a lo piang ang a, Sayoshant, khawvel mite chhandamtu(Messia) a ni ang an ti. Hei hi Juda hnamte’ an hnam chhanchhuaktu Messia an beisei tanna a ni.

Judaism sakhua chu-

Israel-te chu Judaism sakhaw zuitute an ni a, Pathian chu tam tak awm mah sela, Jehova chu Israel-te hnenah chauh awmin an ruat a. An rin dan a danglam chho ve hret hret a, Kanaan rama an awm lai khan an pathian jehova chu Kanaan ramah chauh a awm a, Aigupta ramah kum 430 an awm lai khan an hnenah chuan a awm a, an lo chhuah leh laia thlalera an pem kawi an pem kawi lai khan an Pathian chu a pem kawi ve zel a, kum 3200 vel zet kal taah khan Aigupta atang hian Mosia hoin an lo chhuak leh ta a ni. Mosia chuan Sinai tlang atangin lungphek pahnih a rawn hawn a, chutah chuan Jehova dan zam ni awm tak thu sawm pek chu a ziak a, chuta inziak thu pali bik chu lo tarlang ila-

1. “Keimah lo chu pathian dang reng reng i nei tur a ni lo.

2. Milem siam chawp, chung lam vana mi emaw, hnuai lam leia mi emaw, lei hnuai lama tuia mi emaw, a eng anpui mah i insiam tur a ni lo; chung chu chibai i buk tur a ni lo a, an rawnbg i bawl tur a ni hek lo. Kei Lalpa i Pathian hi Pathian thikthuchhia,pate khawlohna avanga fate hrem thin, mi hawtute chu chhuan thumna leh chhuan lina thlenga hrem thin leh, mi hmangaiha ka thupekte pawmtu sang tam takte chunga khawngaihna lantir thin ka nih hi.

3. Lalpa i Pathian hming chu i lam mai mai tur a ni lo. Lalpa chuan a hming lam mai maitu chu hrem lohin a chhuah dawn si lo a.

4. Lalpa i Pathianin thu a pek che angin chawlhni chu thianghlim reng turin serh rawh,”

tih te hi a ni.

    Kanaan ram an luh hnu chuan an Pathian Jehova chu awm hmun nghet nei a lo ni ve leh ta a ni. Roreltute hnuaiah kum300 an awm hnuin inzawmkhawmin lalram thar an din ta a, an lal hmasa ber chu Saula a ni a; lal pathum, Saula te, Davida te leh Solomona te an lal hman a. He lalram hi ram pahnihah an inthen a, hmar lam lalram chu israel lalram niin hnam sawm bo tate kha an cheng a. A chhim lam lalramah chuan Juda lalram niin hnam thum- Juda chi te, Levi chi te leh Benjamin chite an cheng thung a ni. Solomona thih hnu kum 200 velah khan a hmar lam Israel lalram chu Assuria chuan a run a, a hneh a, salah a hruai fai ta vek a, tun thleng hian an chanchin hriat tur a awm ta lo a, ‘Hnam sawm bote,” tih an ni ta reng a ni. Chu mi hnu kum 160 vel a liam leh chuana lalram chhim lama mi chu Babulon chuan a run ve ta thung a, mi sang tam tak salah an hruai leh ta a ni. Heti anga Babulon sala an tan lai hla hi Sam nambar 137-naah kan hmu a ni. Babulon mite’n sala an hruai atanga kum 50 a lo liam leh meuh chuan Babulon chu persia mite chuan an hnehin an awp ve leh ta thung a. Juda saltangte chu persia mite chuan an rochung ta nghal a ni. Judate chu Aigupta sala an tan lai te, Babulon sala an tan lai te angin anmahni awptu Persia mite chuan an tiduhdah ve ngai lo a; anni chuan, “Jehudis,” tiin an lam thin a, heta tang hian, “Juda,” tih hi a lo chhuak ta a ni.

       Persia mite chu Judaho chungah chuan an tha em em a, chu mi avang chuan Judate chuan Persia mite sakhua atang hian thil tam tak an chhar chhuah phah a; heng Persia mite hi Zoroastrianism sakhua pawmtute kha an ni. Judate chuan pathian tam tak zingah Jehova chu an Pathian niin an ring a, an hnam tan chuan Jehova chauh chu biak turah an ruat a. Tunah chuan Persia mite hnen atangin pathian pakhat chauh a awm tih chu an lo ring ve leh ta a, an sakhuaah chuan Persia mite sakhua angin van ram leh meidil a awm tih pawh an lo pawm belhchhah ve leh ta a ni. Tin, Judate’n Persia mite sakhua atanga an thil chhar chhuah belh zinga pawimawh ber pakhat chu Messia lo kal tûr thu hi a ni. Messia lo kal tur thu hi an zawlneite leh mi dang dangte pawh chuan an lo sawi lawk ve ta a ni.

Judate’n Messia-ah an pawm lo-

Bible Thuthlung Hlui zawlneite chuan messia an beisei chu lalram thar din tur leh an hnam rawn tungding leh turin leh, hnam dang zawng zawngte chu a thuhnuaia awm turin an beisei a, “...Chatuan Pa, Remna Lal an ti dawn si a. A ram a zau zel ang a, a ramah remnaintawpintai a nei lo ang; Davida thutphahah a thu ang, ....” tia ziak a ni(Isaia 9:6-7; 7:14). Mahse Judate chuan Messia ni tûrah an ruat thei lo a, ramhuai zâwlah te an ruat zawk a, “A then tam takin, ‘Ramhuai a zâwl a, a á a nih hi; engati nge a thú in ngaihthlàk?’ an ti a,” tiin ziak a ni(Joh.10:20). Pathian sawichhiaah leh mihring ni reng sia, Pathiana insiamah te an puh a ni(Joh.10:33), Pathian fapa anga a insawi te chu an haw hle bawk a(Joh.10:36). Isua erawh chuan Pathian thu thlennate chu Pathiana vuah an ni tih Sam 82:6 thu kha a tanchhan ve thung a(Joh.10:34-35). Isuan, “He khawvel hi ngaihtuah mek a ni a, khawvel lal hi tunah paih chhuah a ni ang,” tia a thih tur thu a sawi te chu(Joh.12:31-33) Judate chuan dan lehkhabu lama Krista chu chatuana awm reng tura a sawi(Sam 110:4; Isaia 9:7; Ezek.37:25; Dan.7:14) thute tanchhanin an hnial a(Joh.12:34). Isua erawh chu tihhlum a ni ta.

Kristiante Messia a ni-

Kristiante leh Isua zuitute erawh chuan Isua chu Messia ni turah an ruat nghet tlat a ni(Matt.16:16; Mark. 8:29; Luka 9:20). Isua kha Josefa fapa anga an ruat a ni a(Luka 3:23; 4:22; Mark.6:3; Matt.1:16; 13:55), Josefa chu Jakoba fapa Juda atanga chhuan 51-na chiah a ni a. Isua hi a nu Mari hian a pasal Josefa nena an inneih hmain a pai lawk tawh a, Josefa hian Mari hi pawl pawh a la pawl lo a ni(Luka 2:4&5; Matt.1:18). Chuvangin Isua hi Mari hian a pasal Josefa nena an fa a ni lo tih kan hre thei a, Bible pawhin, “Mi ngaih chuan Josefa fapa a ni,” a ti lek chauh reng a ni(Luka 3:23). Isua hi Juda chi atanga lo piang angin an sawi fo a(Luka 1:27; 3:23; 18:38&39; Matt.20:30-31; Marka 10:47-48; Thup.5:5) Isua pa anga an puh Josefa hi Jakoba fapa Juda atanga chhuan 53-na a ni a(Luka 3:33).  Juda chi reng chu a ni a, amah Isua erawh chu Josefa fapa a ni lo a ni tih chu Bible Thuthlung Thar bu atangin kan hmu thei a ni(Matt.1:18).

Isua pianpuite-

Isua nu Mari hian a pasal Josefa nen hian  fanu leh fapate chu an nei diah a, an fate chu jakoba te, Josefa te, Simona te, Juda te an ni a, an fanute hming hi an sawi lang tel lo a ni(Matt.13:55-56; Mark.6:3). Isua pianpuite zinga pakhat hming hi Matthaia ziakah chuan, “Josefa,” tih a nih laiin Marka ziakah chuan, “Josea,” a ti thung a. Mari hi an hnamah hian a eng chi ber nge a nih tih hi chiang taka sawi theih a ni lo a; Luka ziakah chuan Elizabeti chu Mari laichinnu niin a ziak a(Luka 1:36), Elizabeti chu Arona thlah zinga mi a nih avangin a pasal nen chuan Levi chi an ni ve ve a ni tih kan hre thei a ni(Luka 1:5).

Isua pà tunge-

Isua pa hi chi danga sawi daih a ni a, Matthaia ziakah chuan, “Thlarau Thianghlim laka mi...,” ti chauhin a ziak a(Matt.1:18); Luka pawhin Mari’n Isua apai hi Thlarau Thianghlim hnathawh angin a lo sawi ve bawk a ni(Luka 1:35). Mari hnena vantirhkohin Isua a pai tur thu a hrilh lai khan(Luka 1:31) Zakaria nupui Elizabeti chuan Baptistu Johana chu paiin a thla rukna a lo hmang mek tih kan hria a(Luka 1:36); vantirhkohin a kalsan hnu chuan Mari chu Zakaria inah Elizabeti tlawh turin a kal a(Luka 1:39-40). Hetih lai hian Zakaria pawh Temple-a a rawngbawl hun chhung a zawh tawh avangin inah a haw a ni(Luka 1:23), Mari chu Zakaria inah chuan thla thum lai a awm hnuin an in lamah a haw leh a ni tih kan hmu bawk a ni(Luka 1:56). Mari an in lama a haw meuh chuan Elizabeti chu a nau hrin a lo hun der tawh mai a, Johana chu a hring ta a ni(Luka 1:57,63). Chuvangin Zakaria fa a ni ang e, ti te pawhin thenkhatin an lo sawi ta reng a ni.

Zakaria hi tunge-

Zakaria hi tunge maw a lo nih le tiin mi tam takin zawhna an rilruah a awm mai thei e. Zakaria hi Israel-te zinga Levia thlah, Levi chia puithiam hmasa ber Arona thlah zinga mi a ni a; kan sawi tawh ang khan Zakaria nupui Elizabeti pawh hi Arona thlah zinga mi bawk a ni. Lal Davida khan a rorel laiin Jerusalem Temple chhunga rawngbawltu tur Israel chhungkaw puipate atangin a ruat a, chu chu thum vawrin an rel fel a, a pawla then an ni a. Arona hian faapa pali a nei a, a fapate pahnih Nadaba leh Abihua erawh chu Arona thih hmain fa nei loin an thi a, Eleazara leh Ithamara hian na pa Arona puithiam hna chu an chhunzawm ta zel a ni. Lal Davida chuan an rawngbawl dan tur chu a rem felsak a, Eleazara thlahah hian chhungkaw puipa sawm leh paruk an awm a, Ithamara thlahah hian chhungkaw puipa pariat an awm thung a, an vaiin sawmhnih leh pali an nih chu. Heng unau pahnih thlahteah hian Temple-a rawngbawltu tur chhungkaw puipa an awm ve ve avangin thum vawr meuhin an rem fel ta a ni. Vawi sawmhnih leh pali thum vawr a nih avangin a vawi riatna chu Abija chungah a tla a(I Chro.24:10), a pawl pawla then an nih avangin pawl tinte khan  rawngbawl hna an chan hun chhung leh an rawngbawl hun chhung tur kha ruat felsak thlap an ni. Chutah chuan puithiam Zakaria Abija pawla mi kha a lo ni a(Luka 1:5; I Chro.24:10).

Ti chuan Zakaria chu a rawngbawl hun chhung tur a hman zawh khan a in lamah a haw ta a, a haw hnu lawkah a nupui Elizabeti pawh a rai ta mai a. A nupui a rai tih a hriat chuan Zakaria chu vantlang hmuh lohin thla nga chhung a inkhung bo tih kan hmu a ni(Luka 1:24,25). Tin, Elizabeti chuan Johana a pai thla ruknaah chuan vantirhkoh Gabriela chuan Mari hnena kalin Isua a pai tur thu a va hrilh khan(Luka 1:26, 30-31), Mari chuan pasal pawh nei si loa a rai theih ngawtna tur a hre lo a(Luka 1:34). A rai tur thu hrilh a nih zawh chuan Mari chu Zakaria inah Elizabeti tlawh turin a kal ta a(Luka 1:39-40), he inah hian thla thum a awm hnuin an in lamah a haw leh meuh chuan Elizabeti nau pai chu thla kua a lo tling ta a, a hrin a lo hun der tawh a ni(Luka 1:56). Mari chu Zakaria in atanga a haw leh khan nau a lo pai ta niin a lang. Heti a nih chuan Isua kha Josefa fa a nih loh avangin Juda mi anga ngaih theih ngawt a ni ta lo phawt a(a nu hnam a \àwm a nih ngawt loh chuan); Zakaria fapa a ni mai thei ta a ni tihna a nih chu. Zakaria fa a lo nih chuan Juda chi ni loin Levia chi a lo ni dawn ta a ni. Zawlneiin, “Davida thutphahah a thu ang,” ti mah sela, Israelte an la inzawmkhawm laia lalram an din laia an lalte chu Juda chi an ni ang khan Juda mi Lal Davida thutphahah Levia chi a thu dawn tihna a ni mai ang chu.

Messia a ni lo an ti-

Isua chu Judaism zuitute chuan Messia-ah an pawm lo. Isuan, “Kei lei ata khaikana ka awm chuan mi zawng zawng ka hnenah ka hip ang,”(Joh.12:32) tia a sawite chu hnialin, “Dan lehkhabuah, ‘Krista chu chatuanin a awm reng dawn,’ tih a sawi kan hria e; nangin, ‘Mihring fapa khaikanin a awm tur a ni,’ eng ti tiha ti nge i nih?”(Joh.12:34; Sam 110:4) an ti a ni. Kristiante’n Messia (Krista) nia an ruat chuan pian ni leh thih ni nei loa chatuana nung reng tûra ziak a ni a, chuvângin Isua chu Judate chuan Messia (Krista) ni tûrah an ngai lo reng reng a ni.

Bible-ah hian Isua lo kal leh tûr thu hi hmun tam takah ka hmu a, tun (kum 2010) thleng hian Kristiante chuan a lo kal an la nghak a, nghah chhuah chi a ni ang em? awng hrang hrangi i han thlir kual dâwn teh ang u. Bible Thuthlung Thar bu hian a lo kal hun leh ni tûr hi chiang tak chuan a sawi fak lo a, hei vâng hi nge ni, Kristiante hi a lo kal hun tûr thu leh a lo kal tûrah hian an buaiin tun thleng hian lo la kal tûr angin an la nghak ngar ngar a ni. ‘A hun leh ni tûr chu Pa chauh lo chuan, vâna vântirhkohte pawhi, Fapa pawhin a hre hek lo,’ tih a ni. A lo kal hun tûr chu sawi lo mah sela, a lo kal thuai tûr thu erawh chu an ziak a, “Ngai teh, ka lo kal thuai dâwn e, .....” tiin.

Judate’n an nghak thlâwn-

Messia lo kal tûr chu Judate chuan tun thleng hian an la nghak thlâwn a. Kum B.C.700-660 bâwr velah khân Isaia chuan, “Kan tân naupang a lo piang a, fapa pekin kan awm ta a,” tiin a lo sawi lawk a. Daniela pawhin, “...Ngai teh, vân chhum te nêna lo kal mi pakhat mihring fapa ang hi ka hmu a, ..” tiin a lo sawi lawk bawk a. He thu hi Kristiante pawhin an innghahna a ni ve bawk a. Thu Puan buah pawh, “Ngai teh u, ani chu chumte nên chuan a lo kal dâwn e, mit tinrêngin a hmu ang a, a naka chhuntute ngei pawh khan, ...” a ti.

Chuti chuan Persia rorêlna hnuaia Judate an awm lai atangin Messia beiseina chu an nei tan a;Grik rorêlna hnuaiah an awm leh hnuin Rome chuan a awp leh a. Rome rorêlna hnuaiah Kristiante Messia ngei chu thah a ni ta a ni. Rome chu Turks-ho chuan an hneh leh a; hetih lai hunah hian Europe khawmualah chuan indona nasa tak tak a awm deuh reng a, Judaho chu an rethei zual a, ram hrang hrangah an vak darh a, tihduhdahna an tuar nasa hle a ni. Messia a lo kal dâwn tawhin an ring a, an beiseina a lian tual tual a, ‘Messia ka ni,’ lo inti tawk lah an tam bawk. Chung zînga a langsâr ber chu Sabutai Zevi a ni.

Sabutai Zevi chu naupang te a nih atangi Bible a chhiar taima hle a, a tawngtai tlaivâr thak thak thîn a ni. A lo lian tial tial a, kum 22 a han nih ve meuh chuan, “Messia, Israel-te chhandamtu tûr ka ni, kum 1666-ah chuan Jerusalem-ah ka lut ang a, ro ka rêl ang,” a ti ta thut mai a. A tîr lamah chuan a thu sawi chu a pianna khuate chuan an awi lo a; nimahsela khaw hrang hrangah thu hrilin a kal kual a, zuitu a ngah tial tial a, a pianna khuate ngei pawh chuan a thu sawi chu an lo ring ve ta hial a ni.

Kum 1666 chu a lo hnai tial tial a, Judate tâna chhandamna chu lo hnai tial tiala an hriat avâng chuan an hlim hle a, tihduhdahna nasa tak kârah pawh chhandamtu Messia beiseina avâng chuan hlimin an lâm mup mup mai a ni. Hun chu a lo liam zel a, kum 1666 a lo thlen meuh chuan Judate’n anmahni hnam retheina ata chhan chhuaktu tûra an lo beisei Sabutai Zevi chu Jerusalem-a lut ta loin Constantinople lamah a kal ta daih mai a; chutah chuan Turks lal chuan a lo man a, taninah a khung ta hmiah mai a ni. Kum 1666 Mimkutthla(September) ni 16-ah chuan Sabutai chu Tanin ata an hruai chhuak a, ama sakhua zawma lu tan nge a duh, Turks sakhua zawm tih an zawhna chu chhângin, lu tan ai chuan Turks sakhaw zawm chu a thlang ta zawk a. Chuti chuan Judate’n Messia an beiseina chu a thlâwn leh zo ta a, beidawngin an kun leh ta tlawk tlawk mai a ni.

Kristiante’n an nghak thlâwn leh-

Rome sawrkar awpna hnuaiah chuan Isua zuitute chu an chep hle mai a, tihduhdahna nasa tak kârah an bihrukna Catacombe lei hnuai puk thim tak atang chuan Isua Krista(Messia) lo kal lehna chu nghakhlel em emin an thlîr a. Rome Emperor Constantin-a Kristiana a inleh hnuah pawh Kristiante’n  Isua Krista lo kal leh tûr an nghah chu a bâng chuang reng reng lo a ni. Kristian Kohhran pâwl chi hrang hrang a lo ding chho zel a, chungte chuan Isua lo kal lehna chu beiseiin an nghak vek a ni. Mi thenkhat chuan Adama lo pian kum atanga chhui chhoin Isua lo kal hun tûr leh kum 1000 rorêl hun tûr hi an nghak a ni. An chhui dân chuan kum B.C. 4004 Khuangchawithla ni 23 zîng lam dâr 9:00-ah khân Adama, Kristiante’n mihring zawng zawng thlahtu bul nia an ruat chu a lo piang a; hei hi James Ussher-a chhui dân a ni.

Bible Thuthlung Hlui Genesis bung 1-ah chuan, “Pathianin ni ruk chhûngin thil engkim a siam zo a, ni sarihnaah a châwl a ni,” tih thu a awm a. Bible vek Thuthlung Thar-a Petera lehkhathawnah chuan, “..Lalpa ngaih chuan ni khat hi kum sangkhat ang a ni a, kum sangkhat pawh ni khat ang a ni,” tih thu a awm bawk a ni. Chuti a nih avâng chuan Genesis bua Pathianin ni ruk chhûnga thil a siam zawh avâng chuan  ni ruk chu kum sangruk angin an chhut ta a. Chuti chuan kum sangsarihna chu Krista hoa kum sangkhat rorêlna hun tûrah an ruat a. Khuangchawithla ni 23, kum 4004 atanga an chhut chuan kum 1994 Khuangchawithla ni 23 chu kum sangruk a tlinna tûr chiah a ni a, a tuk chu  kum sangkhat Lalram thar, Isua Krista hoa mi felte rorêl hun tûr niin an chhut a. Chuti chuan kum sangkhat Lalram lo thleng tûra an beisei chu nghakhlel takin an thlîr a, ni 24 Khuangchawithla, kum 1994 lo thleng tûr chu khawthlang ram chuan hlim taka hmuakin special cake te an lo siam a ni.

Nimahsela chu ni chu a lo thlen chuan an beisei kum sangkhat Lalram chu a lo thleng thei ta si lo a. “Ni 26 Khuangchawithla, kum 1994 zawk hi a ni ang e,” an ti leh a; chu chu Dr.Livefoot-a’n  a chhut dân a ni a, ni 26 Khuangchawithla, kum B.C. 4004ah khân Adama a lo piang niin a chhut thung a ni. Mosolman lehkhabu thianghlim Kuran buah erawh chuan kum B.C. 4001-ah Adama kha a piang niin an ziak thung a ni. Dr.Livefoot-a chhut dânah pawh chuan ni 26 Khuangchawithla, 1994-ah pawh chuan kum sangkhat Lalram chu a lo thleng leh thei ta chuang lo a, tam tak an veidawng leh a ni.

He mi hnu hian mi thenkhat chuan Nostradamus-a hrilhlawkna, ‘Kum 1999 thla sarihna(July)-ah khawvel a tâwp ang,’ tih chu innghahna’n an la hmang ta cheu a. Mi tam takin he pa hrilhlawkna hi an ring em em a; a hrilhlawkna pakhat chu Adolf Hitler-a kha a naupan laiin kawngah a tawk a, a ke bulah bawkkhupin chibai a buk a. A lo hmutute chuan chu mipa naupang chibai a buk ngial mai chu a chhan an zawt a. Nostradamus-a chuan, “He naupang hi mi ropui tak a la ni dâwn a ni,” tiin a sawi a ni an ti. A sawi ang ngeiin Hitler-a chu German Dictator ropui tak a lo ni ta a; chuti chauh pawh ni loin khawvel pumpui hneha awp tumin Khawvel Indopui II-na(World War II) tichhuaktu a lo ni ta hial a nih kha.

Nimahsela kum 1999 July thla a lo ral leh meuh chuan an rin leh beisei anga khawvel lo tâwp mai tûr chu a tlawlh leh ta tlat maia ni. He mi hnua Isua lo kal la beisei cheutute thenkhat chuan, “Bible-ah, ‘Kum sanghnih aia rei ka thang lo ang,’ a ti alawm,” tiin an inhnem leh a. Nimahsela tunah meuh chuan kum 2011 lai kan lo chuang kai leh ta. Tun thlenga Isua lo kal nghaktute hian eng nge an la sawi cheu dâwn le?

Khawiah nge a lo kal leh ang-

Isua lo kal lehna nghaktute hian he kan chênna khawvela lo kal leh tûrah an ngai deuh ber niin a lang a, chu chu Isua tum dân a ni ang em? Engti nge Isua’n a sawi kha? “...Mihring fapa a rama lo kal an hmuh hma loh zawng, thihna tem tawp lo tûr an awm,” a ti tlat mai a, chuvângin ama ramah a lo kal dâwn a nih chu. A nih loh leh, he kan chênna lei hi ama ram chu a ni em? Amah an heka an man tum khân Judai ram awptu Bawrhsap hmaah khân engtin nge a sawi kha? “Ka ram chu he khawvel hi a ni lo; ka ram chu he khawvel hi ni selang chuan ka thuihruaite’n an bei ang. Nimahsela ka ram chu he khawvel hi a ni lo,” a ti a nih kha. Heta a thu sawi dân hmangah hi chuan khawvelah hian mita hmuh theihin a lo kal dâwn lo ni âwm tak a ni a, a lo kal lohna lam tûra lo beisei ngawt chu nghah thlawnna leh beisei thlawnna mai lo chu hmabak a awm dâwn lo a ang hle mai.

Isua khawvela a lên lai khân a lo kal leh tûr thu a sawi tam hle a, Chanchi Tha ziaktute leh lehkhathawn lamah te leh Thu Puan bu lamah te a lang tam hle mai. Isua thu sawi zînga pakhat chu, “He ram chanchin tha hi hnam zawg zawng hnena hrilh tûrin khawvel zawng zawngah an kal ang, chu mi zawhah chuan tâwpna chu a lo thleng ang,” tih a ni. Hetah hian ‘hnam zawng zawng,’ tih leh, ‘khawvel zawng zawng,’ tih kan hmu a. Kan chênna khawvel hi a mum ti kan hria a, chu mi khawvel zawng zawngleh a chhûnga cheng hnam zawng zawng chua huap lo a, Israel hnam sawm leh pahnihte chauh he Isua tawngkam hian a huap a ni tih hriat phawt tûr a ni. Chu mi tifiah tûrin Dr.Luka’n Isua pian tûr thu a ziahna tawngkam hi i lo chhui fiah dâwn teh ang u.

ZIRTIRTU HI PATHIAN HNATHAWK A NI

        ZIRTIRTU HI PATHIAN HNATHAWK A NI

 Ni tina naupang i va zirtir hi Pathian thu a ni tih i hriat hunah chuan, a siamtu che hmingin naupang i zirtir ang a, an that chhuah theihna turin nang i inthlahdah thei hek lovang.

         Lainatna leh dikna rinawmna tak leh duhsakna kim neiin naupangte chungah hma i lak dawn avangin chutah ngei chuan a siamtu Khaunu malsawmna tlangah dingchhuakin hnam chu hnam puitlingah a lo chhuak dawn a ni.

SAWRKAR HNA HI PATHIAN HNA A NI

       Lalpa min pek kan ram leilung leh a ruat kan hnam changkanna tur leh hmasawnna tura sawrkar hnathawh hi Pathian thu a ni tih hriaa rinawmna leh dikna famkim nena hna vuana an tih dik loh chuan siamtu Chungkhuanu pawi khawih a ni.

       Ei hmuh nan chauhva sawrkar hnathawk ni lova, 'He hna peng khat hi Siamtu Chungkhuanu duh dan angin ka tipuitling ve thei ang' tih nun neiin, chu nun ngei hmang chuan kan ram leilung an siam niah chuan a takin malsawmna an dawng ang a, Chungkhuanuin ram leilung a din dan angin ram mawi takah kan chantir dawn a ni.

NUN THU NUN THU PUANCHHUAHNA

• Lalpa i hnen atangin he thilmak hi ka lo hmuchhuak ta.
• Nangma lama ka nihnaah khan, piantirh ata sualna ka nei si lo.
• Tlan ka ngai lova, thawhleh ka ngai bawk hek lo.
• Mi nung chu ka ni a, Awma ka nih kha.
• Leilung leh hunbi hian min khuh phak lova, ka chanchin chhiar thiam reng khawvelah an awm si lo.
• Aw ka Pathian, ropui ka va ti em! I Pathianna thil tih hi.
• Khawvelahmin hung chhuak a, nunna famkimin min thuam tak hi.
• Ropui ka va ti em! Duhsakna sinthuah anga i lantir hi.
• I thiltih hi ka nunin a chawimawi e, hmangaihna tluantling a lo ni e.

MAHNI HNAM SAKHAW HLUTNA

• Mahni hnam sakhua chu ziarâng nei tlem leh a lan dan nep tak pawh nise, hnam dang sakhua, dan mumal tak neia duan thlap ai pawhin atân chuan a chungnung daih zawk a ni. 
• Mahni hnam sakhuaah chuan thihna pawh hi ham\hatna a ni a, midang sakhuaa thihna erawh chu atân chuan hlauhna thlentu mai a ni.
• Hmasang min thlahtu kan pi leh pute chuan hnam nunkawng atân Chung Khuanu chanvo min pêkte chu kan vawiin atân an lo hlenchhuak tawh a ni. 
• Chuvangin, nang pawhin i thlahtu i pi leh pute kawng chu zawh la, i chanvo chu hlenchhuak rawh.
• Khawvel nunkawng bumboh lak ata hi mahni leh mahni inhaichhuah tur a ni a, mahni bona inthlen loh tur a ni. 
• A chhan chu mihring hi ama tân \hian a ni a, ama tân vek hmelma a ni bawk.

MAHNI INTHUNUN

• Thinurna chuan âtthlak taka chêtna a hring a, chu chuan chhia leh \ha hriatna a tikhawlo \hin.
• Chhia leh \ha hriatna a khawloh tawh chuan mihring chu a boral dêr tihna a ni. 
• A chhungril nun hneh a, a ngaituahna thunun mi chu thinurna, awhna, châkna diklo lakahte a zalên \hin. 
• A ngaihtuahna thunun mi chu ngaihtuahna thianghlim tak hmangin tîsa thilahte chuan a inhmang a, engkimah lâwmna a chhar thei \hin.
• A ngaihtuahna thunun lo mi erawh chuan rilru nghet a pu ngai loa,  innghanna mumal a nei lo a, thlamuanna tak tak pawh a nei thei ngai lo. 
• Ngaihtuahna thunun lo mi chu ngaihtuahna dik lo pakhat chauh pawhin a hruai bo thei \hin a ni.
• Mahni inthunun thei lo mi tân chuan Chatuan Pathian thutak hi hriatfiah har tak a ni \hin. 
• A rilru thunun a, chumi atana inbuatsaih tlat mi erawh chuan harsa lo takin thutak chu a hrefiah thei \hin.
• Mahni chhungril nun hneh a, Chung Khuanu finna haichhuak peih mi chu a nunkawng hrang hrangah tîsa thil tinrëng luangkhawm \hin mah se a nun Lal ram a nghîng ve ngai lo.
• A ngaihtuahna hneh a, thununtu chuan amah leh amah chu \hian \haah a insiam a, a ngaihtuahna thunun lo mi erawh chuan amah leh amah chu hmelmaah a insiam a ni. 

PATHIAN ANPUI CHUNGCHANGA ZAWHNA PAHNIHTE PATHIAN ANPUI CHUNGCHANGA ZAWHNA PAHNIHTE

         Sakhaw thu kan sawi thin laia rilrua awm thin pakhat chu, Kristian rin dan thu-ah hian thil mak tak a awm a. Eden huanah chuan Evi chuan a chhia leh a tha hriatna thing rah huan lai taka awm chu ei loh tura thupek a ni a, a ei avangin Pathian dan bawhchhia a lo ni ta a. A pasal Adama pawh chuan a lo ei ve tak avangin Pathian anchhia an lo dawng a, Pathian nena an inzawmna chu a lo chat ta a ni. Tun lai tawng takin Pathian lakah chuan THI an lo ni ta. Genesis bung !:27-ah chuan mihring chu Pathian anpuia siam a nih thu a sawi a, chutih laiin Adama’n a chhia leh a tha hriatna thing rah a ei avangin Pathian tawngka chhuak ni awm tak an ziakah khan, “Ngai teh u, mihringte chu a chhia leh a tha hriain keimahni ang an lo ni ta…,” tih kan hmu a. Engati nge Pathian anpuia siam ni si kha a chhia leh a tha hriatna an lo neih khan Pathian ang an lo ni a, chu mi avanga Pathian anchhia an lo dawn tak mai? Anmahni ang, Pathian ang an lo nih takah chuan lawm zawk taka ruanga anmahni angtu anchhia han lawh ngawt mai chu! Nausen chu a lo piang a, a lo thang lian zel a, a thil tawn hriat atangin thil tha leh chhia a lo hre zel a, a lo fing ta tial tial thin a ni. Chuti ang bawk chuan Adama leh Evi chuan khawvel eng an han hmu rei a, an lo upa tial tial a, an tawn hriat a lo tam tial tial a, an lo fing tial tial a, an tawn hriat atanga Pathian ang an lo nih phah ta hial chu lawm zawk awm tak lah ni! Pathian an loh ai chuan Pathian an chu a lawmawm zawk lo em ni? Pathian anpuia siam an nihna chu an lo inhre thar ta a ni mai lo em ni? Chuti chuan Adama leh a thlahte zawng zawng chu Pathian nen nuna an inzawmna lo chat tawh rawn zawm leh tur leh, chatuana nunna an hloh tawh hnua chu chatuana nunna chu an neih leh theihna turin ‘Pathian fapa mal neih chhun,’ tia an lo sawi kher thin Isua chu a rawn thi ta a. ‘Sual man chu thihna a ni si,’ tih ziak ang khan mi sualte tan chuan amah a rawn inpe a; sualna avanga Pathian hrem tuar hmabaka awmte tan chuan sual man chu a rawn pe ta a ni. Chuvangin he mi chungchangah hian zawhna chi hrang hrang a lo awm thei ta a ni.

1. Isuan khai hlum meuh tuara sual man a pek chu tuin nge tel? A pa Pathianin ti dawn ila, mahni fapa meuh mihringte’n a dan an bawhchhiat avanga an inzawm lehna atana han thihtir chu, Pathian chuan Setana chu a ngam lo hle a ni maw? A nih loh leh Setana’n em ni Isua sual man pek chu lo tel le? Chu pawh chu lo ni ta sela, Pathian chuan Setana fin chu a chelh lo hle tihna a la nit ho tho mai! He mi thil pahnih atang ngawt pawh hian thil lang fiah nghal chu, Pathian chu engkim chunga thuneitu leh roreltu ni si, Setana hi a ngam lo hem em bakah a fin a chelh lo hle tihna a ni.

2. Isua nu chu Mari a ni tih kan hria a, an huat thu ni suh sela U.P.C. tih dan takah Trinitarian-ho chuan Pathian pakhatah mi pathum, Pa leh Fapa leh Thlarau Thianghlim an awm a. “Isua pa hi tu nge ni?” tiin han inzawt ila chu, “Pa Pathian,” tiin kan chhang mai thei e. Mahse Apostle-te thurinah khan, “Ani chu Thlarau Thianghlimin a paitir a….,” tih a ni tlat si.

Aw le, tuna tan chuan khi mi zawhna 1-na leh 2-na chauh khi duh tawk rih ila. Mizo pi leh pute chuan Pathian biaka an biak thinte chu Chunga Pathian(Pu Vana an tih), ‘Khawzing Pathian,’ tia an koh bawk te, Khua(‘Khua,’ tih hi ‘Khuavang,’ ti pawhin an sawi a, Tlang Lal te, Lasi te leh a dang dang a huap) te leh Sa te hi an ni a, chung zawng zawng chu ‘Sakhua,’ an tih hian a huap vek a ni. Natna an neihin a tinatu chu ramhuai chi hran hran, an awmna hmunin a zir ang zeal hming an vuah hrante chu an nih avangin an lo dam theihna turin a tinatu hnawh bona’n leh tlawn lungawina’n ran hmangin an inthawi thin a. An inthawina sa serh chu a tinatu hnenah an hlan a, a tinatu huai chuan a lo dawng a ni. Pathian biaka an biakhote erawh chuan mihring an tina ve ngai lo. Chunga Pathian chuan Sa leh Khuate kal tlangin mihringte a venghim a, mal a sawm thin. Chunga Pathian biakna’n vawkte an hlan a, vawkte chu sa serh a niin Pathian hnenah an hlan a ni. ‘Khua,’ tia sawi thinte Khuavang, Khuanu, Tlang Lal leh a dang dangte hian mihring chunga lungawi lohna an neihin an nuar a, thlipui leh ruahpui an tir thin. Tlang Lalte chuan an awmna tlanga zo purun emaw, thlai dang emaw mihring chin ni lo awmte chu laka hawn an phal lo a, an chenna tlangah kel kaih tlang pawh an phal lo a, chung chu mihringte’n an lo tih palh chuan thlipui emaw, ruahpui emaw a nuaitir thin. Chung Tlang Lalte tihlungawina’n chuan an hnenah ran an hlan thin. Sa chuan mihring chunga lungawi lohna a neihin a nuar a, ramhuaite’n mihring chunga natna leh thihna hial an thlen dawn pawhin a venghim duh lo thin. Sa chu tihlungawina’n ran hmangin an bia a, natna laka venghim turin an ngen thin a, sa serh chu Sa hnenah khan an hlan a ni.