KAINA’N MI THAH A HLAUH THU LEH THLAH INANG LO

 1. Kaina’n mi dang thah a hlau: Genesia 4:1,2,8,14, 

    Adama fa hmasa ber chu Kaina a  chhang chu Abela a ni tih kan hmu a.

    Tin, chang 8-ah chuan, Kaina chuan a nau Abela chu a that ta tih kan hmu leh   

    a. Chang 14-ah chuan, Kaina chuan, mi dang thah a hlau tih kan hmu leh a.

2. Thlah inang lo:  Adama thlahte:

      Genesia 4:17-24                            Genesia 5:1-32

1.     Adama                                           1.  Adama

2.     Kaina                                            2.  Setha

3.     Enoka                                            3.  Enosa

4.     Irada                                             4.  Kenana

5.     Mehujaela                                    5.  Mahalalela

6.     Methusaela                                  6.  Jareda

7.     Lameka                                         7.  Enoka

        Jabala, Tubal-Kaina.                8.  Methusela

                  Jubala                                 9.  Lameka

                                                              10.  Nova

                                                                     Sema,   Hama,   Japhetha

           

 1.     Gennesis 4:1,2,8,  Kan chhiar chuan, Adama fa hmasa ber chu Kaina a ni a, a chhang chu Abela a ni a. Abela chu Kaina’n a thah tak mai thu kan hmu a.  Chang 14 kan chhiar leh chuan,  Kaina chuan mi dangin an thah ve a hlauh thu kan hmu leh a. A mah hi Adama fa hmasa ber a ni a, a chhang chu Abela a ni leh mai a. Hetih lai hian Bible-a a lan dan hi chuan ,khawvelah mihring pali an awm a, Abela a thih leh takah phei chuan, pathum chauh an awm tawh niin a langa.  Chuti a nih chuan Kaina hian tu thah nge a hluh ang a nu leh a pate thah em ni a hlauh? tih hi zawhna awm thei chu a ni. Hei hi, mi thenkhat chuan, Bible hian Thuthlung innghahna leh an thlahte hi a chhui chu an ni, an ti a . Chuti a nih chuan, Evi leh Adama chu mihring hmasa ber an ni lem lo tihna em ni ang? tih hi zawhna awm leh chu a ni.

2.     Genesia 4:17-24 & 5:1-32 kan chhiar chuan, Adama thlah sawina ve ve kan hmu a. 4:17-24-ah chuan, Adama atanga Lameka chu 7 thleng a ni a. 5:1-32-ah chuan Adama atanga Lameka chu 9 thleng a ni thunga. Hei hi zir mite chuan, 4:17-24 hi J thuziak a ni a, 5:1-32 hi P thuziak a nih vang a ni an ti a. A dik mai thei. Chuti lo ni se, he thlah chhui dan hi a inang lo viau mai si a; a dik zawk leh diklo zawk chu awm ngei tur a ni. Chuti a nih loh vek chuan, a dik lo ve ve, tihna a ni  ang.

Ngaihtuah zui atan leh sawi ho atan:

1. Kaina chu Adama fa hmasa a ni a. A chhang Abela a thah hnu hian, mi thah a hlau tlat hi, tu thah nge a hlauh ang?

MIHRING SIAM THU

Evi leh Adam

       Genesis 1:26-27 kan chhiar chuan, 26 ‘Tin, Pathianin, “Kan anpuiin, keimahni ang takin mihring siam i la, .........a ti a. 27Tichuan Pathianin ama anpuiin mihring a siam a, Pathian anpui ngeiin a ni a siam ni; mipaah leh hmeichhiaah a siam a ni.”  tih kan hmu a. Tin, thil dang zawng zawng a siam zawh hnuah mihring chu a siam niin a lang a. 

       Genesis 2: 5-7  kan chhiar chuan, 5“Tin, leia hnim reng reng hi leiah a la awm lova, leia thlai reng reng pawh hi leiah a la to hek lo; LALPA  Pathianin lei chungah ruah a la sutir si lova, lei lettu turin mihring lah an la awm hek lo; 6amaherawhchu lei atangin chhum a lo chhuak a, lei chung zawng zawng chu a tihnawng thin a ni. 7Tin,  LALPA  Pathianin leia vaivutin mihring a siam a, a hnarah nunna thaw chu a thaw lût a; tichuan mihring chu minung a lo ni ta a.”  tih kan chhiar leh a.

        Thil dang siam thu ang tho khan, mihring siam thu pawh hi, a thu leh a thu  han khaikhin hian, belh chian a dawl lova. bung khat thu kan chhiar chuan, Thil dang zawng zawng siam zawh hnuah mihring chu a siam a, mipaah leh hmeichhiaah a rualin a siam niin a langa.  Bung hnih  thu kan chhiar leh chuan, thil dang: hnim leh thlai te la awm hma leh leiah ruah pawh a la sur hmain mihring (Adama) chu siam a ni a. 2:22-ah chuan, nungcha zawng zawngte siam hnuah Adama nakruh atangin  mihring pahnihna Hmeichhia Evi chu siam a ni thung a.  Heng thute pawh hi, kan sawi tak ang khan, thenawm pa sawi ni se, thu tak hla takah kan ngai hauhin a rinawm lo a ni.

         Mihring siam thuah hian,  hriat fiah leh sawi fiah harsa tak tak a awm hlawm.

1. 1:28  thu “Kan anpui”.... tih hi, 

    a) Kan tih tawngkam hi, eng tihna nge ni? Pathian pakhat   ni siin, “kan” a ti si hi, a awmzia hriatthiam a har hle. Thenkhat chuan, hmanlai mite, pathian tam tak awm rinna  sulhnu chambang nia ring an awm .

    b) Anpui tih hi kan hre lar hle a, hemi chungchang hi sawi tur tam tak a awm theia, inhnial theih tak pawh a ni.  Biblein “mihring chu Pathian anpuia siam a ni” a tih avang hian, tuman kan hnialin pathian anpuia siam kan ni lo, chu kan ti lem lo. Mahse, Pathian chu ang chuan kan in hre chiah lem lo niin a lang. Tuna kan thlen chinah chuan, Pathian chu kan ang lem lo reng a ni. Pathian chu, engkim ti thei, engkim siamtu, engkim hria, mi rilru ngaihtuahnate pawh hre vek , Chatuan mi, awm tan ni nei lo, tawp ni pawh nei lo niin kan hre si a.  Chuvangin, Pathian anpui kan nih dan chu eng tiang chiah nge sawi fiah a har hle a ni.  Isua chu Pathian anpui, a then chuan Pathian nia kan ngaih chuan, “Kei mi ring chuan, heng ka thiltih aia ropui zawk hi an la ti ang” a ti a. Isua khan til ropui tak tak a ti,  Tui Uain-ahte a chantir a, Damlo chi hrang hrang a tidama, Thlipuite a hau reh a, mitthite a kaithova. Chung aia ropui zawk pawh chu amah ringtu chuan an la ti thei dawn niin a sawi bawk. Thil ni thei pahnih chu hei hi a ni.

1. Genesis-in Mihring chu Pathian anpuia siam nia a sawi hi, a dik vek lova, engemaw laiah kan ang chauha, chumi a sawina mai chu a ni kan ti nge?

2. Pathian anpuia siam kan ni a. Chu kan nihna chu kan la inhre famkim lo mai a ni, kan ti zawk.

Ngaihtuah zui atan:

1. Genesis bung 1 leh bung 2-a mihring siam dan inang lo tak mai hi, eng tianga ngaih tur nge ni ang?  emaw, a enge dik zawk ang kan ti nge an dik lo ve ve kan ti ang?

LENGZEM HLA LEH PATHIAN THU

         Hman kumah chuan ka nu (Ka patea nupui) a thih tumin chawlh kar khat lai ka patea inah ka khawsa a; amah ka patea phei chu he a nupui thih hma daih kum engemaw ti liam taah khan a boral tawh a ni. A fa upa berte hnenah ka patea nupui chu a awm a, chu inah chuan a boral ta a ni a.

         Ka nu thih a\anga chawlh kar khat velah chuan in leng pawh an awm mumal tawh lo a. Chutih hun velah chuah tuk \huan ei khamah hian kawmchar lama in riak puanthuah tian khawm ngheng hian ka \hu a, \ing\ang perhin lengzem(love song) hla hi ka lo sa a. Chutih lai tak chuan ka patea( ka pate unau zinga a nuapang lam) hi a lo lut a. Ani hi Presbyterian Kohhran tualchhung upa niin Pathian thuah hian a tui ve hle a, mahse mahni tawka fing inti ve tawk leh Pathian thu inti hre tak hi a ni ve a. Ka zai chu a alo ngaithla vang vang a, ka hla sak a han hriat chian hnu chuan, ‘Pathian thu awih inti siin khati ang hla te han sak te chu a!’ tiin mi lo khak ta hlak mai a. Ani nen hi chuan kan inmil lo ngang a ni ang, khawi hmunah pawh ni se, kan inhmuh nikhua tawhah chuan inhnial loin kan lo inthen ngai lo reng reng a ni.

Kei pek chuan. 'Love song' hi Pathian mite tan sak a thiang lo a nih si chuan, mihring nupaa insiam pawh hi a thiang lo ang a! Nula leh tlangval inlemna hla hi sak a thiang lo ang maw?' ka ti a. Ani ka patea chuan, ‘Inlem kher hi inneihna a ni hlei nem; inlem hi Pathian thu a ni kher lo,' a han ti leh a. Kei lah diau duh bik loin, ‘A nih loh leh Lal Solomona khan a ngaihzawngnu kha a lem ve a, 'Tho la, ka hmangaih, ka enchim loh, lo kal ta che,' a tih te kha hla ani a, 'Love song' a ni ta lo em ni? Khang hlate kha Pathian thu a nih loh chuan engah kher nge Bible a an telh ni?' ka han tih chuan \awng lehna tur a hre lo nge ni, min hnial zawm zel ta lo a.

      He thu ka han sawi chhan tak chu, kan unau Kristian sakhaw bia tam tak( inti puithu zualho) hian lengzem hla, nula leh tlangval inlemna hla hrim hrim han sak vel hi Pathian thu lo riaua hriatna an nei thin a ni. Mahse an Bible-ah chuan Lal Solomona'n a bialnu a phuahnaah,

'Zanah laikhum chungah ka dawn thin, ka hmangaih chu, Ka zawng ruai e, ka tawng silo e.....,'(Hla Thlan. 3:1) tih te;

'Ngai teh, i mawi e, ka hmangaih, ngai teh, i mawi e;

Thuro an iang e, i mitte'n, i hmai khuhna phenah chuan.

I sam chu kel rual, Gileadtlang panga bawk ang a ni,'

tih te leh a dang tam tak a phuah a.

       Heng hlate pawh hi Lal Solomona'n a ngaihzawng nula tu emaw a veizia a tihlanna a ni, Bible-ah an telh ve tlat si. Pathianin mihringa mipa leh hmeichhia a siam khan, he kan chenna khawvel hi luah a, inthlah pung turin a ruat a. Ramsa leh ran te leh nungcha dangte ang bawka inthlah pung tura ruat kan nih avangin mipa leh hmeichhia min siam kawp a ni. Mipa chauh emaw, hmeihhia chauh emaw in chi inthlah pun theihna kan neih loh avangin min lo ruat dan angin mipa leh hmeichhia kan inkawp a ngai a ni?. Mihring chu nupa bik awm tura ruat kan ni. Hnam prang hrangah chu chu a inang lo ve thei a, mahni hnam leh chi tih dan chu Pathian min ruat dan a ni.

       Nungcha dangte pawh a nu leh a pain an inthlah pun dawna an chezia hmanga an inlem ve \hin angin mihringte pawhin inthlah pung tura nupui pasal kan inneih theihna turin kan inlem tawnna pakhat chu hla hi a ni. Solomona'n a ngaihzawngnu a lemna hla kan tarlan ang khan Zofate pawhin nula leh tlangval inlemna hla \ha pui pui leh duhawm tak tak, Solomona phuah ai pawha mawi zawk kan ngah hle a ni. Chung hlate chu ‘Lengzem hla’ kan tihte hi an ni ber a. Heng lengzem hlate hi nula leh tlangval inhmangaihna leh an inngaihzawnna tilangtu an ni a, an inhip tawnna te chu nupa atana initna avanga inlemna kha hlain an phuah chhuak a ni. Mahse ran ang maia nupa bik awm loa inthlah pun tumna lam chu Pathian ruat dan a ni lo a, chu chu a bawlhhlawh chin a ni tihna a ni. Chuti ang chiah chuan inlemna hlaah pawh a bawlhhlawh chin, a thianghlim lo chin a awm bawk a ni.

        'Zu in vang maia min rem loh pawhin,

         Nghei phah ka turn lo, a pa lo em mai

         Sawi sawi mah se la, ka nghei dawn chuang lo,'

tih hla ang chi te hi hla thianghlimah chuan chhiar tlak a ni thei lo ang.       

       Chuvangin ramsa te rannung te pawh an chi azirin Pathianin a ruat dan a inang vek lo. Entirna'n sava lam chiah pawh Vapual te, Chawngzawng te leh Parva te chu sava tam tak anga kawppui bik neilo an ni hauh lo a, kawppui bik an nei tlat thin. Zofate pawh hi Pathianin kawppui bik nei tura a ruat kan ni a, bawlhhlawh takin kan nun a thiang lo a ni. Chuti ang a nih avang chuan kan inlemna hla pawh a thianghlim a \ul a ni. Zofate History ziaktute chhui danah chuan hman laia Kristian awm hma pawhin sawi tur ting chuan Mizo nula leh tlangval zingah nu leh pate thu loa inru leh mahni thua nupui pasal lo inzawnga lo innei chu an awm ngei a, mahse tluang taka innei ta sawi tur erawh an vang hle a, tluang taka innei thei ta an hriat tarn ber chu an nu leh pate nena an remtih tlanna anga inneite an ni zel a ni an tih tlat chu maw le!

Aw le, Solomona te ang lal ropui pawhin nula leh tlangval induh takte inlemna hla thu mawi tak an phuah chhuak a ni tih kan hre tawh a; kan hnam, hnampui nula leh tlangvalte inlemna hla hlei hlei hi a lo mawi mang e aw, ka ti thin. Entirna'n fam Lalzoa te angin an ka a\anga hla thu runthlak tak an han chhak chhuah te hi:

'Hmanah chuan maw, a bahsam thlah mawiah,

Kan thliah senhri nauban a tawn;

Tunah erawh vul leh, sang thing lerah,

Thliah loh te'n par vul ta'ng an ti,'

a han ti hnap mai te hi han ngaihtuah ila. He hla thu ang dinhmuna dingte tan chuan lung a kuai lo thei lo ang le. Hlim taka an intawn hun laia pangpar an han intawntir lai hun kha hman lai an chang ta si a. An pangpar han intawntir ang chi nauban par te ngei pawh kha, tunah chuan tuma thliah loin thinglerah vul zai an rel ta,' tiin a han khar ta si a. Kan chan loh tura Pathian ruat mah ni se, chuti ang a ni tih hrethiam reng chung pawhin an zuna kan lo uai tawh laklawh hi chuan, han \hen leh pawhin rilru zawng a na thei viau bawk \hin. Kan tana Khua ruat a ni lo a nih dawn hi tih nachang hre ve lote tan phei chuan beidawnna ruama kun tlawk tlawk pawh awl tak a ni thin a, heti ang avang reng hian mirhing tam takin an nunna an lo chhah phah fo ni. Chuti ang mite em ni ve lo mah sela, nula tlanval tam tak chuan,

'Aw, tawnmang mawlah pawh, suihlung ka rualpui si lo;

Tha val dang nen nui hiaua lengin Parte, ka tazvng thin che,'

an lo tih hlawl hlawl mai asin!

       Chuvangin hla chu hla a nihna ang leh, lengzem hla a nihna ang pawhin hla bawlhhlawh leh tlaktlai lo tak a nih hran loh chuan, sakhaw vawnin a zir loh chuan boralna kawngah kan pen thei tih hre chungin, hla phuahtu thinlunga lo chhuak pawh Pathian thu a ni tih hi ringhlel suh ang che.

BABEL INSANG LEH TAWNG HRAN CHHAN

       Babel in sang leh tawng hran chhan Genesis 11-a a sawi hi thu lar tak a ni a. Mi tam tak chuan, khawvela tawng hrang hrang lo awmna chhan niin an ngai nghe nghe a ni. Bung 11:1-9-ah chuan, Tin, leia mi zawng zawng chu tawng hmun khat leh thu sawi dan hmun khat an ni vek a, tih leh, chang 7-ah “Hawhu i zuk kalang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” a ti a. Chutichuan, LALPAN an ni ho chu chuta tang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a. tih kan hmu a.

        Bung 10:1-32-ah chuan, Semate Hamate Japhethate thlahah chuan, anmahni ram ramah leh anmahni tawng ang leh anmahni chi ang zelin, an darh vek tawh thu a sawi tawh a.

        Bung 11:4-ah  "Hawh u, khawpui siam ila, in sâng a chhîpina vân tawng tûrin sa bawk ila, kan hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ang e," an ti a.  tih kan hmu leh chauhva.

      Heng Genesis 10 leh 11 thute ngun taka han chhiar hian, thil a nih dan tak ziakna aiin, thawnthu kan tih ang chi hi a pawl zawk mahin a hriat. A thu hi han bih chiang zual i la.

10:5- “ Chung ho atang chuan a ni, Jentailte thliarkarahte chuan anmahni ram rama an darh tak ni,” tihte,

10:8- “Tin Kusa chuan fapa Nimroda chu a nei a, a ni chu leia mi chak tak a lo ni tan ta a. Lalpa hmaahchuan Sapel mi chak tak a ni a,” tihte, 

11:4- “Tin, hawhu, khawpui siam i la, in sang a chhipina van tawng turin sa bawk i la; kan 

hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange,” tihte, 

11:5- “Tin, Lalpa chu mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu  en turin a zuk chhuk a,” tihte,

11:7- “Hawhu, i zuk kal ang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan, khutah khuan an  tawng i zuk  tihhran sak ang u,” tihte kan hmu a.

Heng thute ngun taka han ngaihtuah hian, bung 10 lamah in sang sak tum vang pawh ni lovin, Nova thlahte ho chu an darh vek thu leh  an tawng pawh a hran tawh thu kan hmu a.

      Bung 11-ah hian, Insang sak an tum chu Pathianin a remtihloh avanga an tawng a tihhran sak avanga tawng lo hrang ta angin a sawi leh si hi, hriatthiam a har hle.

       Zir miten an sawi ang hian, heng thute hi, thu lakna hnar  hran vanga  J leh P thu ziak an lak kawp vang nia an sawi hi a dik zawk em ni ang? Lo dik ta se, tawng hran chhan chu, insang sak tum vang emaw , in sang sak tum vang a ni lo, tih emaw han pawm fel nalh tur a awm chuang lo tihna a ni ang.

     Tin, Jentailte thliarkarah anmahni ram rama an darh tak ni,”  tih hi, enge a awmzia ni ang? Nova fate ni lo hi, tui let hnu hian  mi dang (Jentail) hi an lo awm ve em ni? tiin zawhna a awm thei bawk.

Ngaihtuah zui atan:

1.      “Lalpa chuan, mihring faten khawpui leh in sang an siam vel chu en turin a zuk chhuk a,” tih hi, Thil nihna dik tak sawi nge a nih,  a hun laia Pathian zia nia an rin danin an ziak mai ni ang?

2.      Bung  10 leh 11-a tawng hran chhan a sawi hi, kan tawng hran chhan dik tak a ni ang em?

3.   11:4- Hawhu, khawpui siam i la, in sang a chhipina  van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u,”  tih hi, chik taka han ngaihtuah hian, Nova tu leh fate an ni a, an tawng pawh la hrang lo, hmunkhat vek an la ni a. chuti chunga hming tihthan duh anga sawi hi, tute lo hriat atan nge ni ang? An ni ho nilo midang kha chu tui let khan a chim hlum vek si a. Nakin an thlah lo awm zel turte lakah hming tihthan an duh hle tihna em ni ang?

MIZO AN MAN AN TANTIRTE LEH AN TAN HLUMNA HMUN

        Vailen vawi hnihna hi a hmasa aiin an rawn thawkrip hle mai a, sipai ringawt pawh 7366 lai an ni a, an chetdan pawh a rawva zawk a, khua pawh engemawzat an hal leh a, Mizo te chunga rorel tum an nih kan pi pu te khan la hre mah suhsela, an chet dan hian Mizo te thin a tiur hle mai a, hmun engemawzatah mizo te nen an inkap leh a ni. Kan sawi tawh angin ralthuam leh finnaah an chelh loh em avangin Mizo te chuan an ngam thei ta lo a ni.       Khawnglung lal Vansanga te pawhin an lo kap na a, an hnehloh avangin lal Vansanga chu an man ta a, Lunglei Camp (Advance Post an siam thar) ah reilote an tantir hnuah a vuakin an vaw hlum ta a ni.

        British sipai te chuan Lunglei Falkawnah Camp lianpui mai a dung ft 501, a vang ft 12 in an sa a, an inkulh mup mai a, an thu rawn ken zinga pakhat ‘Sipai advance Post din belh’ tih chu a hlawhtling ta a ni.

     An thu rawn ken pahnihna ‘Sanduram lamkawng siam’ Mizoram a\anga Myanmar (Burma) lam kawng siam pawh Darzo khuaah Fort Treager siamin kawng laih hna thawkin an hlawhtling leh ta bawk a.

      An thurawn ken pathumna angin 20 February 1889 zingah Lt.J.E. Steward-a te thattu Hausata leh Zahuata hrem turin an chhuak ta a. Phawngpui tlang \hut Aithur khua an thlen chuan khaw mite chuan sipai an lo kal tih hriain an lo inthiar fihlim hman vek a. Lal Hausata a lo thih tawh avangin lal in kawta Hausata thlan chu an lai ta a, Lt.J.E Steward-a hnen a\anga an lak Ulhbun (silai leh Puakruk (Pistol) a ruang hnuaia mi chu an la a, a thlan pawh chu vur \ha leh chuang lovin an kalsan ta a ni. Hausata unaupa Dokulha chu sipai te’n an hnena inpe turin an chah ta a, a ni chuan damlo ni a in sawiin a khawnbawl te a phattir a; hemi \um hian Dokulha hian pha mahsela, a hnuah sipai hovin an man leh ta tho a ni. Dokulha hi Chawngno lal Lianphunga leh Sentlang lal Kalkhama te nen Tezpur Jail-a tang ho kha an ni. Dokulha hi British hnena phuba lak tum ran mai a ni a, British lalnu Queen Victoria Diamond Jubilee a mitang te chhuah an nih \um pawhin a chhuak ve duh lova, Andaman thliarkarah a thih thlengin a tang ta a ni.

        Vawi khat mah nupui te hmu leh lova Andaman thliarkara a tang hlum ngawt mai hi a khawngaihtlak ngawt mai, a thinurna hi a thuk hle a ni ngei ang.

        Lunglei kulh lianpui mai chu sipai 200 leh officer pali awm theihna tura siam a ni a. Telegraph Office pawh siam a ni bawk a. He sipai camp-a an hotu ber chu Capt. C.S. Murray (Mizovin Pu Marliana an tih kha) a ni a, Capt. C.S. Murray-a Fanai lal Zakapa nen hmeichhe thuah an intibuai vak mai a,  an inkap a, sipai panga vel an thi a, an tlanchhe ta a ni. Sipaiin hmeichhia(Nula) an hnena pe tura ngen an ching kha lal tamtak leh mi te ti thinur zualtu pakhat chu a ni.

       He sipai kulh (camp) thar lianpui maiah hian inthlahna (Farewell Meeting) 16 April 1889 ah an nei a, Mizo lal panga an sawm a, Muallianpui thlengin sawmna pek an ni a, mahse him tawk lo ti a chhuanlam siamin lalho chu an kal lova, he inthlahna khawmpui hi Rangamati E. Pakistan (tuna Bangladesh nit a) Bawrhsap in a rawn hova, thu te sawiin sipai rammut chhan Lt. J.E. Steward-a leh a hote thah an nih thu a phuba la tur an nih thu leh, Hausata a lo thih tawh avanga a khawmi te hrem an nih thu te a sawi deuh ber a. Tin, sipai te chu Lunglei lal te, Thingsai lal te, Muallianpui lal te tumahin an lo dal loh thuah lawmthu te a sawi a. Khawngbawk lal Laluauva erawh chuan nasa taka a lo puihna avangin lawmthu te a sawi a, lawman te a pe a, vengtu sipai te a pe bawk a, a hnu deuhah Zirna sikul leh, Dispensary pek hmasak ber ni hiala hriat a ni. Tin, Khawngbawk lalnu Pi Darbili pawhin nasa taka a lo puih thuah Rangamati Bawrhsap chuan lawmthu te a sawi bawk a ni. He sipai kulh (camp) hi 16 April 1889-ah sipai kutah hlan a ni ta a ni.

        British sipai te Lunglei leh Aizawlah an inbun ngheh hnu chuan, Bawrhsap chu Aizawl a \hu in Mizo te chunga British rorelna hman dan tur an ruahman chu Mizo te chuan pawm harsa an ti hle mai a, chuvangin, Bawrhsapho chuan an awpbehna leh rorelna dal thei awma an hriat te chu hnawksak tiin lal te leh mi engmawzat an man a, hmun hrang hranga tannin(Jail) ah an tan tir a, chung an mi man te leh an tan tirna te chu:

1.      Lalsukthla, pasal\ha, Syhlet Jailah a thih thleng tan tir a ni.

2.      Lalkhama Sentlang lal Manga thlah, tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah a thih tlengain tan tir a ni.

3.      Lianphunga Lungtian lal, Tezpur Jail a\angin Hazaribagh Jailah thih thlengin tan tira ni.

4.      Nikuala Zahau, Rangoon Jailah tan tir a nih hnuin Calcutta Jail-ah thih thlengin tan tir a ni

5.      Ropuiliani Sailo, Ralvawng lal Cittagong Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

6.      Dokulha Chinzah lal, Anaman Jail-ah thih tlengin tan tir a ni.

7.      Hnawncheuva Vanphawng, Ralvawng pasal\ha, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

8.      Zakapa Fanai (pakhup) Khawhri lal, Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

9.      Thanghulha nisapui lal Manga thlah, Tezpur Jail-a tangin Hazaribagh Jail-ah 1895 ah chhuah tir a ni.

10.  Lal\huama Denglung lal, a nu ropuiliani nena Cittagong Jail-a tang dun an ni a, a nu a thih tak avangin a nu ruang an zui haw tir a. A tanna a\angin chhuahtir nghal a ni.

11.  Aikunga fanai ( Pasal\ha) Hnahthial khua Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

12.  Lalchuailova Syhlet Jail a\angin Andaman Jail-ah thih thlengin tan tir a ni.

13.  Thanglian Zahau

14.  Vanhulha Zahau

15.  Vanzama Paite Tiddim

16.  Lalthawma

        Sl no. 13-16 na, mi 4 te hi an tanna hmun hriat chian a ni lo. Sl no. 13, 14, 15 te pawh hi an tan hlumna hmunna hriat chian theih a ni lo. Lalthawma, Lal\huama Denglung lal leh Thanghulha Nisapui lal te pathum chauh hi nungdam a mahni in leh lo thleng te an ni.

    Pu C. Chhuanvawra’n, Aizawl bawrhsap Pisa kum 100 tlinna (1890-1990) a ‘Vai len thu leh a kaihhnawihte’ tih a ziakah chuan ‘Capt. H.R. Browne a thih tak avanga amah rawn thlaktu, R.B.Mc Cabe I.C.S chu political Officer-ah a \hut veleh mungchang lovin dodaltu te chu a bei chhunzawm ve nghal a, Kumpinu dodala phusa deuh deuh ni a hriat Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te pathum chu a man a, Tezpur Jail-ah an tan tir hnuin Hazaribagh Jail-ah an thawn leh a, Kalkhama leh Lianphunga chu Kumpinu kuta thih ai chuan tiin an tannaah an inawklhum a, Thanghulha erawh chu July 1895 ah chhuahtir a ni’ tiin a ziak.

        Lal leh Pasal\ha mi 13 te hi vawi khat mah thiamthu pawh sawitir lovin Jail-ah thih thlengin tantir an ni ta a ni.

       Tuna thlengin Mizo hnam kan lo din ve theihna te leh, chenna tur ram kan la neih theihna chhan chu, heng mi rinawm te avang a ni tih hrereng ila, heng mi te hlutna leh ropui zia hi \hangthar te leh kan mithiam zawk te’n an la rawn hmuhchhuah hunah, kan hnam thisen luanna leh, thih thlenga kan hnam hum tuma an \anna hmun te chu kan la chiang deuh deuh turah i ngai ang u.

BABEL INSANG LEH TAWNG HRAN CHHAN

       Babel in sang leh tawng hran chhan Genesis 11-a a sawi hi thu lar tak a ni a. Mi tam tak chuan, khawvela tawng hrang hrang lo awmna chhan niin an ngai nghe nghe a ni. Bung 11:1-9-ah chuan, Tin, leia mi zawng zawng chu tawng hmun khat leh thu sawi dan hmun khat an ni vek a, tih leh, chang 7-ah “Hawhu i zuk kalang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” a ti a. Chutichuan, LALPAN an ni ho chu chuta tang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a. tih kan hmu a.

Bung 10:1-32-ah chuan, Semate Hamate Japhetate thlahah chuan, anmahni ram ramah leh anmahni tawng ang leh anmahni chi ang zelin, an darh vek tawh thu a sawi tawh a.

Bung 11:4-ah “Hawh u, khawpui siam i la, insang a chhip van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u; chutilo chuan, lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange, an ti a.”  tih kan hmu leh chauhva.

Heng Genesis 10 leh 11 thute ngun taka han chhiar hian, thil a nih dan tak ziakna aiin, thawnthu kan tih ang chi hi a pawl zawk mahin a hriat. A thu hi han bih chiang zual i la.

10:5-“ Chung ho atang chuan a ni, Jentailte thliarkarahte chuan anmahni ram rama an darh tak ni,” tihte,

10:8-“Tin Kusa chuan fapa Nimroda chu a nei a, a ni chu leia mi chak tak a lo ni tan ta a. Lalpa hmaah chuan   Sapel mi chak tak a ni a,” tihte,

11:4-“Tin, hawhu, khawpui siam i la, insang a chhipina van tawng turin sa bawk i la; kan hming i tithang ang u; chutilochuan lei chung zawng zawngah hian tihdarhin kan awm dah ange,” tihte,  

11:5-“Tin, Lalpa chu mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu  en turin a zuk chhuk a,” tihte, 

11:7-“Hawhu, i zuk kal ang u khai, tawng an inhriat tawn theih loh nan, khutah khuan an tawng i zuk tihhran sak ang u,” tihte kan hmu a.

Heng thute ngun taka han ngaihtuah hian, bung 10 lamah insang sak tum vang pawh ni lovin, Nova thlahte ho chu an darh vek thu leh  an tawng pawh a hran tawh thu kan hmu a.

Bung 11-ah hian, Insang sak an tum chu Pathianin a remtihloh avanga an ntawng a tihhran sak avanga tawng lo hrang ta angin a sawi leh si hi, hriatthiam a har hle.

Zir miten an sawi ang hian, heng thute hi, thu lakna hnar  hran vanga  J leh P thu ziak an lak kawp vang nia an sawi hi a dik   zawk em ni ang? Lo dik ta se, tawng hran chhan chu, insang sak tum vang emaw , insang sak tum vang a ni lo, tih emaw han pawm fel nalh tur a awm chung lo tihna a ni ang. 

Tin, Jentailte thliarkarah anmahni ram rama an darh tak ni,”  tih hi, enge a awmzia ni ang? Nova fate ni lo hi, tui let hnu hian  mi dang (Jentail) hi an lo awm ve em ni? tiin zawhna a awm thei bawk. 

Ngaihtuah zui atan:

1. “Lalpa chuan, mihring faten khawpui leh insang an siam vel chu en turin a zuk chhuk a,” tih hi, Thil nihna dik tak sawi nge a nih,  a hun laia Pathian zia nia an rin danin an ziak mai ni ang? 

2. Bung  10 leh 11-a tawng hran chhan a sawi hi, kan tawng hran chhan dik tak a ni ang em?

3. 11:4- Hawhu, khawpui siam i la, insang a chhipina  van tawng turin sa bawk i la, kan hming i tithang ang u,”  tih hi, chik taka han ngaihtuah hian, Nova tu leh fate an ni a, an tawng pawh la hrang lo, hmunkhat vek an la ni a. chuti chunga hming tihthan duh anga sawi hi, tute lo hriat atan nge ni ang? An ni ho nilo midang kha chu tui let khan a chim hlum vek si a. Nakin an thlah lo awm zel turte lakah hming tihthan an duh hle tihna em ni ang?

BIBLE HI ENGE A NIH? ENGTIA PAWM TUR NGE?

Bible hi Kristiante Thurin Lehkhabu a ni a. He Lehkhabu hi, hun inkar hlat  tak takah mi chi hrang hrang te’n an thu hmuh leh hriatte an ziah a ni a. Chung lehkhabu hrang hrangte chu, tun tlai khawhnuah mi thenkhatin thurin bua tling leh tha-a an ngaihte an lawr khawm a; (Lawrkhawm tih awmzia chu, entir nan : Tuna kan Bile-ah chuan, Chanchin Tha’ kan tih chu bu li a ni a. Zir mite chuan “Chanchin Tha bu tih hi bu tam tak a awm a, Isua zirtirte hmingkim hi Chanchin Tha bu a awm niin an sawi.  Chung zing atang chuan  bu li hi thurin bu atana tlinga an ngaih an lakchhuah a ni “ an ti)bu khatah an thui khawm a. chu chu “Bible,” Mizo chuan “Pathian Lehkhabu Thianghlim “ kan tih hi a ni. 

Tin, Kristiante zingah thurin bu atana tlinga  an ngaih leh an pawm (Canon)   a inang lova, a tam zawkin bu  73 thuikhawm chu Thurin buah an pawm a, a thenin bu 66  thuikhawm chu thurin buah an pawm thung. Hemi chungchangah hian ngaih dan a rual lo hle a. Thuthlung Hlui bu  lama Apokrifa bute hi a thenin an duh lova, a thenin pawm (Canon) zingah a tel ve ngei tur a ni, an ti a. Hetianga thu a in thial vel chhung hi kum sang tel teh meuh a ni.Kum 300/400 AD Vel atanga intanin kum 1546 Trent Khawmpui ah Roman Katholik lam chuan thu tlukna siam felin “Ringtu zawng zawngin, kohhrana chhiar chhuah thin, Latin tawnga Bible vulgate chiah hi, a vaiin, a bu tenaute lamin Bible-a pawm vek tur a ni; a pawm duh lo chuan anchhia  dawng rawh se,” an ti a. ‘A bu tenau’ tih hi, Apokrifa bu sawina a ni.  Hetiang a nih tak avang hian, Protestan ho pawhin an ngaih dan sawi chian a tul ve ta. Kum 1647 A D khan Westminster khuaah khawmpui an kova, chutah chuan “Heng Apokrifa bute hi, Pathian thawkkhum an ni ve lo, kan Bible canon zinga telh tur an ni hek lo. Pathian kohhran miten heng bua thute hi an zawm a ngai lo, mihring ziak lehkhabu  dang ang bawk a ni,” an ti a.

MIZO TE’N RAM LEILUNG KAN CHAN DAN LEH MIZO HNAM LO IN |HEN DARH DAN (DIVIDE AND RULE)

                                                                                                                S.K. Sanga (Lalsangluaia  Pa)

       Mizoram chu Bawrhsap thupekin hmun thumah \hen darh a ni a;-

1.      Chin Lushai Hills

2.      North Lushai Hills

3.      Lushai Hills tih a  ni.

Chin Lushai Hills tih chu, Burma (Tuna Myanmar ti a hming thlak tak) ram lam enkawltu Bawrhsap awp leh enkawl ang deuhvin an kal tir a, North Lushai Hills chu, E. Pakistan (Tuna Bangladesh) Chittagong Bawrhsap awpna hnuaia awm ang deuhvin enkawl a ni bawk a, Lushai Hills tih chu tuna kan chenna hi a ni a, Aizawl Bawrhsap in a awp a ni.

            Tichuan, Chin Lushai Hills tih chu, tuna kan chenna Mizoram a dung mel 200 leh a vang mel 100 aia zau a ni a, North Lushai Hills tih pawh chu Mizoram tiat dawn a zau a ni bawk. Kum 1947-ah India in independence a hmuh a alo zalen ve dawn tak khan British Sapho duhthusam ang takin ramri siam fel a ni ta a, Chin Lushai Hills chu Burma (Myanmar) ramah behtir a ni ta a. Tin, North Lushai Hills pawh chu E. Pakistan (Bangladesh ah beitir a ni ta bawk a. Sapho chuan an lo tum ang ngeiin Mizoram chu hmun thumah min \hen darh ta a ni.

            Heti anih avang hian Mizo te luah ram chu a dung Mel 200 leh a vang Mel 100 bial chauh a ni ta a, Mizo te Dil ropui leh hmingthang tak Rihdil pawh chu Burma (Myanmar) ram lamah a awm ta a ni. Hei hi British hovin DIVIDE AND RULE policy an rawn hman tichiangtu te zingah ami a ni.

            Heti chauh ram kan chan tak avang hian hun lo la kal zel tur kum 400/500 velah chuan, tuna kan luah ram chhungah hian kan la in ekchhebengin, ram leilung avanga mangannain min la rawn nangching ngei dawn a, chutih hunah chuan \hang leh thar te’n ‘kan pi pu te khan ram hei chauh hi em ni min lo hnutchhiah’ ti a, min thlahtute an rawn dem mai loh nan, British in kan ram leilung leh Mizo hnam min \hen sawm dan hi kan thlahte hrilh chhawng thei zel turin thil awmzia kan hriat a \ul hle a ni.

            British rorelna hnuaiah kum 58 vel kan awm chhunga Mizo te tawrhna kha ‘Engmah in a man zo lovang’ tih mai awl tak a ni. An thuhnuaia in thawlh hmin mai lova thilthui tak lo thlirtu kan Mizo Lal te leh pasal\ha mi engemawzat thiamthu pawh sawi lova rawng taka an tan hlum tir a. Mi engemawzat an thah mai pawh duhtawk lova, ram min \hen darh sak hnuah pawh hnam thleng maia min la \hen sawm zui dan hi sawifiah zawh rual a ni lovang.

            Mizo te’n, Kutni vangthla te lo in chhim tawn a, chhiatni \hatniah te inpuibawm a, khawtlang hrang chauh kan nih laia, min \hendarh nana ramri kham alo nih tak khan, \henkhat Mizoram lamah awmin, \henkhat Burma (tuna Myanmar) ram lamah, \henkhat E. Pakistan (tuna Bangladesh) ram lamah awmin \hen darh kan lo ni ta a, ei leh bara mangan changa in banphak loh chu sawiloh, pi leh pu, u leh nau te chhiat tawh ni a ruangdai pawh inkilpui pha lova kan awm ta hi a rapthlak ngawt mai. Hun alo kal zel a, nikhua a lo rei takah phei chuan, chenna ramdang nita chu, min thlahtu te leh kan unau ten en pawh in hre tawn tawh lovin, kan in hmu ramdang mi (foreigner) zo ta anih hi.

            Kan pi leh pu te’n luchhum banchhum huam a thih pawh dawn lova an lo sah zau sa, kan rochun dan te, nunna engzat nge kan hnam humhalh vang hian an lo sen a, engang fakauva hrehawm nge an lo tuar tih hi \hang leh thar te hian thildang zawng aia kan hriat makmawh a ni.

            Amaherawh chu, tun dinhmunah chuan kan hriat tur te hi hriat a hnehin hnamdang ngaihsanna a khat kan la nih avangin, kan ram thisena leitute chanchin pawh hretheilo khawpa kan awm hi a pawi ngawt mai. Thlahtute chanchin aia hnamdang chanchin kan hre zawk viau hi chu thil fello deuh a awm a ni ngei ang. Chhungkuaah pawh mahni chhungkaw chanchin aia, mi chhungkaw chanchin hre zawk mi hi zawng a fel hlel \hin a, chawimawi turte chawimawina chang hre lova, hnamdangte chawimawi leh an chanchin inhriat siak leh in ziah siakin kan hmanhlel viau mai rih chu a ni si a! Mizo te hi mahni chawrchhuahna hnam chhui tur leh hre fiah tur hian harh tharna kan mamawh hle a ni.

SUAL BUL INTANNA CHU

Sual bul Setana nia Kristiante'n an sawi fo hi a dik em tih i han chhui dawn teh ang. Khawvela sakhaw hrang hrang tam tak awm zingah Hindu sakhua atangin Buddhism te, Jainism te a lo peng chhuak ang hian Judaism sakhua atangin Christianity te leh Mohamedanism te a lo peng chhuak tih chu kan hria a. Heti anga khawvela sakhaw pakhat atanga sakhaw thar dang lo peng chhuak reng reng hi an sakhaw hruaitute'n an sakhaw thurin leh innghahna chu a thar hlak pawh chher chhuak thin mah sela, an lo chawr chhuah tanna sakhaw hmasaa an thurin leh innghahna kha hnawl fai vek loin, a then a zar chu an la chhawm chho zui fo duh hle a ni. Chuti ang chu thil nihphung a nih tlat thin avangin Kristiante leh Mohamedanism sakhaw zuitute pawh hian an lo chawr chhuah tanna Judaism rin dan kha chhawm chhoh tel an la nei teuh a ni. Entirna'n- Moslim-ho chuan Judaism sakhaw dana serh tan thuthlung te, Zawlneiho ngaih ropuina te, vantirhkoh Mikaela te, Gabriela te ngaihsanna te, Setana sual bul anga ngaihna te etc. an la ngah mai. Chuti ang bawkin Kristiante pawhin Judaism sakhuaa serh tan thuthlung te chu paih tawh mah sela, Torah bua inziak te leh Bible thuthlung Hlui bu chu an la chhawm tel zel a, a then chuan Sabbat te serhin a serh ve lote pawhin chawlhkar tawpa Synagogue-a an inkhawm thin anga Sunday apianga biak ina inkhawm an chhunzawm zel bawk a ni. 

   Tin, Judaism sakhaw rin dana sual bul Setana a nih thu leh ramhuai awma rinna hi an la chhawm chho zel bawk a ni. Chuti chuan Moslim-hote leh Kristiante chuan an lo chawr chhuahna Judaism sakhaw rin dan angin sual bul chu SETANA /DIABOLA /LUCIFARA /DRAGON/RULPUI niin an pawm vek a ni. Thupuan ziaktu Zirtir Johana chuan, "Rulpui tar, Diabola leh Setana an tih, khawvel zawng zawng bumtu.....," tiin a sawi a(Thup.20:2). Tin, Aigupta sal atanga Israel-ho hruai chhuaktu Mosia kha an ngai ropui hle a, a thih pawh khan Mikaela leh Setana chuan a ruang kha an inchuh ni awm takin an ziak a nih kha(Juda 9).Kha Mosia kha Aigupta ramah khan a lo piang ve a. A lo puitlin chuan Aigupta finna zawng zawng a zir chhuak a, a chipui Israel-te chu an sal tanna ata a hruai chhuak a. Ti chuan Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy bute hi a ziak ta niin an sawi a. Heng lehkhabuah hian Pathianin khawvel a siam dan te, mihring a siam dan te, a mihring siamte'n a dan an lo bawhchhiat tak thu te, mihringte sualna kawng zawhtirtu chu Rul(Setana) a nih thu te leh, Judaism sakhaw rin dan leh Israel-ho kalphung tur te bakah thil dang tam tak a chuang a ni. Mosia ziak anga sawi ni mah se mithiam tam tak chuan Mosia ziak vek a nih an ring lo. Chuti chuan he lehkhabu hian ni ruk chhungin Pathianin ni leh thla leh arsite leh khawvel hi a siam zo a, a ni sarihna ni chu serhin a chawl ta niin a sawi a. A sawi zel dan chuan ni ruk niin mihring hmasa ber(Adama leh Evi) a siam a(Gen.!:27; 2:7), Adamate nupa chu Eden huanah a dah a(2:8). Heta kan hriat tura pawimawh hmasa chu Pathianin AMA ANPUIIN mihring a siam thu hi a ni(Gen.1:27). Eden huanah khan A CHHIA LEH A THA HRIATNA THING Pathianin a totir thu kan hmu a(Gen.2:9).Ti chuan, Pathianin ramsa a siam zawng zawngah rul a fin vervek ber thu kan hmu ta(Gen.3:1). Rul chu huanah chuan a lo kal a, huan lai taka A CHHIA LEH A THA HRIATNA THING awm rah erawh chu Pathianin, ‘In ei tûr a ni lo, tawh pawh in tawk tûr a ni lo, chuti lo chuan in thi ang,’ tia Pathianin dan a zam hnan chu rul chuan, "Thi teh suh e: in ei nî apang chuan in mit a lo vâr ang a, a chhia leh tha hriain Pathian ang in lo ni dâwn tih Pathianin a hre reng a  nih chu," a han tih zauh chuan Evi chuan a ei a, a pasal pawh a pek thu kan hmu ta a ni(Gen.3:4-6). Gen.3:7 kan en chuan, chu thing rah an ei avanga an mit a lo var a, saruaka awm an nih an lo inhriat tak thu kan hmu a.

            Tin, chu thing rah an ei avang chuan Adama leh a thlahte chuan Pathian anchhia an dawn thu a lo lang zel a(Gen.3:17). A thlang kan chhiar zel chuan Pathian tawngka ni awm takin, 'Tin, LALPA Pathian chuan, “Ngai teh u, mihring chu a chhia leh a tha hriain KEIMAHNI ANG a lo ni ta; tûnah chuan a kuta banin nunna thing rah chu lova eiin, kumkhuain a nung dah ang e,” a ti a,' tih kan hmu leh a ni. Chuti chuan he Mosia lehkhabua ziak hi thu tak nia ringin, Kristiante chuan mihring zawng zawng thlahtu bul chu Adama niin an pawm hmiah a, Adama'n ei loh tur a ei avangin amah leh a thlahte zawng zawngin Pathian anchhia an dawng a, lei tisa thihna te a lo awm phah a, chutah mai la tawp loin Pathian nena nuna an inzawmna pawh Pathian fapa Isua thisena chhandam leh ngai khawpin chhut chah a lo ni ta hial angin kan hmu ta a ni. Chu chu Setana, RUL bumna vang niin an zirtir ta a nih chu.  A nih loh leh Gen.1:27-a kan hmuhah khan Pathianin ama anpuiin mihring a siam thu kan hmu a, bunh 3:22-ah chuan Pathian tawngkam anga kan hmuh chu, "Mihringin a chhia leh a tha hriain, keimahni ang a lo ni ta," a ti a. Amah angin a siam lawk diam tawh zawk a ni lo em ni? Engah nge a chhia leh a tha hriatna thing rah an ei avanga amah ang an lo nih chu anchhia a lawh kher ni? Rul khan a bum lo a, thu dik tak a sawi zawk a ni lo em ni? He lehkhabu ziaktu hian thu dik a ziak a nih si chuan Rul Setana hian Evi chu thu dik tak a hrilh a ni zawk ang.

       He khawvelah hian khawi lai ramah mah, eng hun lai mahin mihring biaa bum thei khawp rul a awm thei lo tih hi thu dik awm sa a ni ang. A chhia leh a tha hriatna thing pawh he khawvel khawiah mah a awm ngai hek lo ang. Adama hi he khawvela mihring siam hmasak ber pawh a ni hek lo. Israel hnam sawm leh pahnihte thlahtu bul an chhui hlat ber chu Adama a ni ang tih erawh chu a rinhlelhawm lo e. A chhan chu Daktawr Luka chuan Isua atanga tanin an hming ziakin a chhui char char a, Adama atanga Isua Krista thleng khan chhuan sawmsarih leh paruk chiah a ni tlat mai. Tin, Evi bumtua a puh RUL kha rul tak tak a ni lo, an rilrua 'tih tur nge ni anga tih loh tur,' tia an ngaihtuahna mai a ni tih a lang reng a ni. Isuan thlalera ni sawmli leh zan sawmli chaw ngheia diabola thlema a awm thu an sawi pawh kha thlemtu diabola kha phuah chawp mai mai a ni, amah(Isua) rilru ngaihtuahna insual mai mai a ni tih a lang reng a ni. Mihring hian a tira Pathianin min siam danah a chhia leh a tha hriatna(thing ni lo) keimahniah hian a dah sa nghal thlap a, chu chu hriatna chi nga a ni a- mita hmuha hriatna te, benga hriatna te, hnara hriatna te, khawiha hriatna te leh tema hriatna te hi an ni. Entirna'n- Naupang bawkvak thei chauh hian mombati chhit en ve ve a hmuh chuan a pan hnai a, eng nge a nih hre loin a khawih ta a. Chu veleh a sa a tih avangin a tap ta a. Chu mi hnuah chuan khawihtir tum leh chhin mah la a khawih duh tawh lo reng reng ang.

        Heti ang hian kan chhia leh tha hriatna hmanga kan tawn hriat kha kan thinlungah kan pai ta zel a, kan lo upa telh telh a, tawn hriat kan ngah tial tial a, kan finna chu kan thinlungah a lo inkhawl khawm ta zel a ni. Chu mi kan tawn hriat atanga finna kan chhar chhuah zel hmang chuan thil tha leh thil chhia(tha lo) kan thliar hrang ta a ni. Chuti chuan mihringte chu Pathianin min siam lai khan a huhoa chenga khawsa tur chia ruat kan ni a, chuti ang tura Khua rel kan ni. Chuvangin a huhoa kan chen ho dial dial theihna turin keimahnia Pathianin a chhia leh a tha hriatna a dah hmanga kan tawn hriat zel atanga finna kan chhar ang zelin dan leh kalphung kan duang ta a, chu mi bawhchhia chu mi sual an ni mai a, a zawmtu erawh chu mi tha an ni leh mai a. Mihring finna a lo san a, an finna a lo than a, an lo changkan ang zelin an dan leh kalphung siamte chu a lo changkangin, ziak loh dan atangin ziak sa dan thlengin an lo nei ta zel a. Chu mi dan leh kalphung chu ziak loh a ni emaw, ziak sa a ni emaw eng ang pawh lo ni sela, chu dan ngei chu mi sual leh mi tha tehna atana hman chu a ni thin.    Chuvangin Evi leh Adamate khan a chhia leh a tha hriatna thing rah khawia mi mah ei tur an hmu lo, anmahni thinlung chhungah khan an tana thil chhia leh thil tha hriat theina Pathianin a dahsak zawk a, chu mi hmang chuan 'Hei hi ti ta ila ka tan a pawi thei ang em? Ti lo ta ila a tha zawk ang em?' tiin an ngaihtuah a ni zawk ang. Rulin a rawn be awzawng lo ang.

         Tin, mihring reng reng hi Pathianin a siam tirh atangin awm tan ni leh tawp ni nei turin a ruat sa zawk a, a chhia leh a tha hriatna thing rah eiin kawngro a su awkawng lo tih hi hriat a tul awm e. A chhia leh a tha hriatna thih rah ei avanga Pathian leh mihring nuna kan inzawmna hi chat thei niin, chu thing rah ei avanga tisa thihna hi lo thleng ta ni sela, nungcha leh thing leh mau zawng zawngte hi an thlahtuin an ei ve avangin em ni an thih ve zel le? Chu thing rah ei vanga mihring tisa thihna hi lo awm ni sela, Adama pian hma daiha mihring lo awm tawh zawng zawngte kha Adama pian lai khan khawnge an awm zawh ang le? Adama chu kan sawi tawh thin angin B.C.4004 bawr velah khan a lo piang a, a pian hma kum  1000 velah khan Africa khawmualpuiah chuan sabengtung kan tih ang hi mihringte'n an lo chhawr tawh thin a; tin, Indonesia ramah chuan mihring khi kum 16000 vel an lo awm tawh bawk a. A! hei lo pawh hi sawi tur tam tak a awm. Chuti chuan, sual lo awmna bul nia kan hriat Adama awm hma daih hian mihringte'n sual leh tha an lo thliar hrang tawh ang tih a hriat theih a, Judaism sakhuain Setana hi sual bul nia a pawm leh a hriat tlat avangin chu chu Kristiante leh Moslim-te'n an lakai chhawng ve mai a ni a, chu chu khawvela sakhaw darh zau ber ber pahnih Kristian leh Mohamedanism atanga rin dan lo peng darh lehchhawng hian a titaidarh mai a ni. Khawvel sakhaw dangah reng reng Setana hi a awm tih an hre ve lo a, a hming pawh an hre ve hek lo. Aw le, tun tuma kan post atan chuan duh tawk rih teh ang.

ZO SAKHAW ZEPUI

Thil tinreng bul chu Pathian

Thilsiam tinrengte hi Pathian aţanga chhuak, Ama din leh amah aţanga nunna nei leh nunna a pek vek an ni a. Thilnung zawng zawngte bulpui leh an nunna chu Pathian a ni a, nunna inţanna leh lo chhuahna pawh amah Pathian tho, Pathian atanga chhuak lo nunna hi khawiah mah a awm lo tih hi kan pawm tlang theuh awm e.     

            Tichuan thilsiam tinrengte nunna leh an bulpui chu siamtu Pathian a nih angin siamtu leh a thilsiamte chu inzawm, inpumkhat, inlaichinna nei an lo ni ta a. Chu an inzawmna leh an inpumkhatna chu Amah siamtu atanga chhuak leh a pek nunna an neih chu a ni. Thil tinrenngte hi anmahni dintu Pathian nena inzawmna leh inlaichinna nei vek an ni.                                

Zo Sakhua chu eng nge ?

Khawvela sakhaw hrang hrang kan tih mai te hian sakhua an hriat dan leh an hrilhfiah dan hi a in ang lo nual hlawm a.

Sap hoin, 'Religion’ an hrilhfiah dan tlangpuiah chuan, 'Mihring a phak baka thiltihtheihna emaw, biak tur rinna hi a ni a, chu an rinna chu chet dan emaw, biak dan emaw a lantir hi a ni,’ tih te, ‘Thil tha leh tha lo, thil dik leh dik lo thliar fel emaw, kawhhmuha biak dan/tih dan mumal tak hi a ni,’ tih te a ni a. Chu chu Mizo tawnga kan lo lehlinnaah hian ‘sakhua’ tiin kan lo letling ta mai a. Chuvangin, sakhua kan sawifiah pawhin, 'Sakhua chu mihringin Pathian a zawnna,’ emaw Pathianin mihring a zawn chhuahna,’ emaw ti tein kan lo hrilhfiah ve a. Kristian te phei chuan, 'Sakhaw dang zawng zawng hi mihringin Pathian a zawnna vek a ni a, Kristian erawh hi chu Pathianin mihringte min rawn zawn chhuahna a ni a, a chungnung bik a ni,’ te an ti thin.

Amaherawh chu, Mizo sakhuaah chuan ‘Sakhua’ hi thumal khat atanga lak a ni lo a, 'Sa’ leh ‘Khua’ atanga lak kawp a ni. A pahnih hian chung Khuanu hming sawina ve ve a ni a. ‘Sa’ hi mimal, chhungkua leh chi bing Pathian biak dan lam sawina a ni a, ‘Khua’ hi khawtlang leh ram leh hnam pum huapa Pathian biak dan lam sawina a ni a, mitin huap a ni. Mizo sakhuaah chuan Pathianin nunga a siamte chu nihphung leh zia nei vekin a siam a. An nihphung leh ziaa an awmna turin nunna a pe a.     

     Tichuan Pathian leh a thilsiamte chu Amah siamtu’n a pek nunna hmangin an lo inzawmin, pumkhat an ni a. Chu pumkhat an nihna tak chu Zo sakhuain ‘Sakhua’ a tih tak chu a lo ni ta a ni. Chuvangin Religion tih hi Sakhua ti a lehlin chi niin a lang lo. Tichuan, Pathian leh a thilsiamte nunna hmanga an inzawmna leh inpumkhatna chu sakhua a lo ni ta a. Entirnan; Zamzo pangpar hi leiah a lo to a, Siamtu’n a pek nunna a lo neih chiah khan chu nunna hmanga a petu Pathian nen an inzawmna chu sakhua lo ni ta se, a nih dan tur anga a lo than chhoha a lo par chhuahna kha a sakhuana a lo ni dawn tihna a ni.

      Chutiang zelin keini mihringte pawh hi Pathianin khawvelah min din a. Khawvel chu mihring nia luah turin nunna hlu tak min pek mai piahah hnam niin min siam a, chung hnama a dinte chu chenna ram min pe a. Heng zawng zawng hi mi pakhat din, mi pakhat atang chhuak anih angin a thilsiam mihringte leh an hnam leh an chenna ram leilung chu pumkhat, then hran theih loh a lo ni ta a ni. A dintu Pathian atanga chhuak vek an nih avangin mihring kan nih a, Zo hnama kan lo pian hian sakhua kan nei nghal a, mihring nihphung leh kan hnam nun zia anga kan lan chhuahna hi kan sakhuana a ni.

Zo sakhua chu hnam dintu a ni.

Pathian nena kan inzawmna chu nunna min pek hmangin a lo ni ta a. Nunna min pekna hnam chu Mizo(Mizo tia kan inkoh vangin) a ni a, chu nunna min pek hnamte chenna hmun chu Zofate ram, Zoram a nih avangin Zofate ni a, kan hnam zia leh nihphung chu kan sakhuana chu a lo ni ta a ni. Chuvangin Zo sakhua leh Pathian duh loh thil chu Zo ram leh hnam duh loh thil, Zo ram leh hnam tana tuarna chu Pathian tana tuarna, Zo ram chu Pathian ram, Zo ram chhung hmun tinrengte chu Pathian hmun thianghlim a ni. Zo sakhuaah chuan sakhua a dik chuan a chhunga cheng, a vuantute nun a dik a, sakhua a dik loh chuan a chhunga cheng, a vuantute nun a dik thei lo a ni.. Chuvangin kan sakhua, Zo sakhua chuan kan hnam hi a siam a, a din a lo ni. Mahse, Pathian atanga nun kan neihnaah erawh chuan thilsiam zawng zawngte hi pumkhat kan nihna a ding reng thung.

Chuvangin khawvela kan lo pian chhuah hian sakhua kan nei nghal a, Pathian kan nei nghal, Pathian thuin kan awm nghal a ni. Sakhua leh Pathian thu chu zawn chhuah chawp emaw, pek chawp emaw kan ngai lo. Sakhua chu zawn ngai emaw, mi min rawn pek chawp ngai emaw a kan hriatna hi chu kan nihna dik tak, Pathian min din dan ka la hriatfiah loh vang mai a ni. Siamtu Pathian tan Amite, a thilsiamte hi zawn chhuah chawp a ngai lo. Amah Pathianah chuan kan awm vek zawk avangin.

Zo Sakhua chu mahni a awm sa Pathian thu nihchhuahpui a ni.

Zo sakhua chu pawn lam atanga thil tha lak luh leh pawn lam atanga Pathian biak dan leh rin dan lak luh leh zir chhuah atanga Pathian thu dawn leh neih a ni lo a, Pathianin a pek  mirhing nun chhungril ze tha leh Amah Pathian nihna ze tha mihringa awm sa hman chhuahna leh nun chhuahpuina a ni zawk a ni. Zo sakhuaah chuan mihring nun siam tha tur leh hnam khalh ngil tura Pathian thupek zawm turte chu thurochhiah te, thiang leh thiang lo te hmanga puan chhuah a ni a. Chung thupekte chu a petu chuan tawngkamin a hrilh ngai lo a, meialh hmang pawn a hriattir ngai lo, khawi lai hmun emawa thut lai emaw pawhin a pe lo a, thinlungah a rawn hriattir phut ngai hek lo. Khawsakna kawng tinreng atanga tawnhriat(experience) turin chhia leh tha hriatna leh finna thiang tak hmangin kawng dik leh tha leh a thupek leh rorelna thu te chu a hrilh thin a ni. Chung thilte chu serh leh sang leh puithuna hmangin a vawnhim tir tlat a, a kaihruai a, a hun takah, a tul dan angin, mi dang dawmkan nan a hman chhuahtir thin a ni.

Zo sakhua chu damlai hun atan a ni.

Sakhaw dang zirtirnaah chuan a tlangpuiin an sakhuana te, an sakhaw tana an beihna leh an thawhna zawng zawngte chu an thih hnu piah lam thil atan a ni thin a, an sakhaw duh loh thil an tih pawhin an damlai ni lovin an thih hnua an tuar turah an ngai thin. Zo sakhuaah erawh chuan chuatiang a ni ve lo. Sakhuana leh sakhaw tana beihnate chu damlai atan, ram tan, hnam tan, khawtlang tan, thlah te tan, midangte chawlh nan a ni. Sakhaw duh loh zawng tih pawhin an tuar hun chu mahni damlai leh thlahteah zel an tuar thin a ni.

Zo sakhuaah chuan sakhua chu damlai nun khalh ngiltu leh hlimna thlentu emaw, damlai hremhmun leh nun tichhetu emaw, thlahte malsawmna leh hmuingilna thlentu emaw, thlahte anchhia leh tuarna thlentu emaw a ni.

A tawp berah chuan Chung Khuanu chuan mirhinga min din hian hnam niin min din a, hnam hrang hrang zinga hnam khat kan ni ve a ni tih tifiah turin hnam zia leh nihphung bakah chenna ram min pe a. Chung zawng zawng chu hnam sakhua chuan a phuarkhawm a ni. Chuvangin, Mihringa min dintu, hnam min siamtu, chenna ram min petu Chung Khuanu duh dan leh remruatna anga hnam a kal theih nan Zofate hian kan hnam sakhua, kan hnam din tirh atanga min pek tawh, Mizo Sakhua kan vawn leh ngei hi kan tihmakmawh a ni. Chutiang bawkin hnam tinte hian Pathianin a pek an hnam sakhua vawn theuh hi an tihmakmawh a ni. Chu chu hnam damna leh khawvela remna leh muanna a awm theihna tura kawng awm chhun a ni si a.

I hnam sakhua vuan la,

i ram leh hnam humhim rawh.