He
kan thupuia ‘Mizo Sakhua’ tih i han chhiara i rilrua lo lang hmasa ber chu
“Keini Mizote hian tun hma khan Ramhuai biak tih mai loh chu eng sakhua vak nge
maw kan neih
le ?” tiin i ngaihtuah a ni mai thei e. Chutia Ramhuai be thin hnama i lo
inngai palh a nih vaih chuan i hnamah i chiang lo a, i bo thui tawh hle tih
inhria ang che.
Sawi tam vak pawh ngai loin
Kristiante thurin chu Bible thu a ni a. Adama bawhchhiatna avanga mi zawng
zawng Pathian nena inzawm thei tawh lo kan nih hnuah Isua tlanna azara
amah(Isua) chu Lal leh chhandamtua pawm a, Tuiah leh Thlaraua piangtharte chauh
lo chu Pathian nen inrem thei tawh reng reng lo, Hremhmun/Meidil-a kal tur vek
nia inzirtirna hi a ni ber a. He Theology hi kan
ramah pawh kum za chuang zen zawn kan lo
inziritr tawhin zaa za Kristianah kan lo
inchhal ta hial a. Tichuan, kan piangthar sup sup a, a thente phei chu vawi
sawm chuang piangthar nawn tawhte pawh kan ni hial awm e. Chuvangin, kan ram
chu ‘Mi piangtharte ram’ tih hial tur ni awm tak a ni. Mahse, thil mak deuh mai
chu India ram state zinga entawn tlak ber ni awm tak si a corrupt berte zinga
chhiar tel kan ni ta hial zawk a. Kan thenawm ram thenkhatte phei chuan ‘Rukru
hnam’ ang hialah min ngai tate pawh hi thil mak a ni hran lo. Enge a chhan kan tih chuan, mahni sakhua (indigenious faith)
hlamchhiaha hnam dang sakhua kan
vawn taknain a rah chhuah a ni. Sakhuana leh hnam culture a kal kawp loh chuan
ram leh hnam a ding chhuak thei lo niin mi thil chik mite chuan an ngai a ni.
Kristianna hian kan culture a kalh tlat
avangin kan nun a siam
tha lo ni satliah mai loin Kristianna hian kan
hnam nun a siam
chhe vek zawk a ni.
Kristian Theology hi Romei emaw,
Chhimbal emaw ang a ni a. A thu chuan mawi tak, tha tak; mahse, a taka chang
hlei thei lo hi a ni deuh ber mai. Romei leh Chhimbal-te pawh hi ralkhat atang
chuan a mawi hle; mahse, a hmunah va kal ila a mawina hmuh tur lo awm leh
chuang si lo ang hian mi tu pawh eng anga inti piangthar pawh ni mah se a
pianpui zia bak a pel thei tak tak lo tih hi thu dik awm sa a ni. Nungchang tha
lo thlak erawh hi chu eng engte emaw vang pawhin thil awm thei chu a ni teh
meuh mai. Dik tak chuan kan rama mi nun
beidawng kan
tihte hi Bible-in a hnawlte nia an inngaih thin vang a ni tlangpui klan ti thei
ang. A chhan chu hremhmun kal an hlau a, piangthar hlen thei tak takin an inhre
thin bawk si lo. Chu vanga khawlo taka nun
hman phah thinte pawh an tam awm e.
Tin, Bible thu hi belh chian dawl
lo(confussion) a tam hle. Hei vang hian Kristiante zingah pawh
kohhran(denomination) tam tak a awm phah reng a. Chu
bakah, Bible thu hi amah leh amah a inkalhna(contradict) tam tak hmuh tur a
awm. Entirnan, tlem te han tarlang hlek ila; Isua chu ‘Remna Lal’ tih a ni a
(Isaia 9:6), mahse, amah Isua ngeiin,”Lei chungah rem lentir tura lo kal emaw
min ti suh su, rem lentir tura lo kal ka ni lo a, do lentir tura lo kal ka ni
zawk,”(Luka 12:51-59), Matthaia 10:45-36), tiin a sawi a. Hetiang hian thu
inkalh sawi tur tam tak a awm. Chu bakah, Bible-in Adama mihring hmasa ber anga
a sawi pawh hi belh chian dawl lo a nihzia chu kan chhut thei tehuh awm e. A chhan chu a
hnu lawkah ama(Adama) Fapa-in khawchhak lama nupui a han neih thu kan hre leh lawi si a. Tin, Nova lawng pawh hi ramsa
zawng zawng nupa tuak khat tehuh dahna tur atan a len tawk loh zia chu kan hre tehuh awm e.
Chuvangin, a ring lo tu tan chuan
Chhura thawhthu phuah belhte nena ang khat leka ngaihchi a nih hmel e. Mahse,
Bible-in an thluak a suksak tawhte reng reng chuan political party ruih chilh
an sawi “Vawkpui pawh nise ka vawt tho tho ang” an ti e an tih ang deuh hian
khaw dang an hawi thei tawh thin lo. Thluak suk tawh an nih avangin Bible thu
belh chian dawl lo sawi pawhin finfiahna nei chuang lo pawn Bible-a inziak a
nih hrim hrim chuan thu dik, Pathian thawkkhum nia ngaiin sawiseltu nih phei
chu rapthlak tak nia ngaiin an khur hial thin a ni. Eng pawh nise, tun tumah hi
chuan chutiang lampang chu kan
sawi tum ber ni loin Mizo sakhua leh Kristian sakhua khaikhin hi ka tum ber chu
a ni zawk. Bible thu hi chu Israel-te chanchin ziahna a ni deuh ber a. Tin,
amah Isua pawhin “Israel
hnam beram bo tan lo chuan tirh ka ni lo,” a lo ti reng a. Chuvangin,
Kristianna hi kan hnam sakhua a ni lo tihah hian kan chiang tlang turah ngai
ila. Chuti chung pawha kan la chiang tehu lo cheu a nih pawhin keini Mizote
hian Kristiana kan lo inchhalna chu kum 112 vel awrh a ni a. Chumi hma zawng
chuan mahni hnam sakhua nei kan ni tih hi chu kan pha thei lo ang a. Kristian
sakhua erawh chu foreign sakhua kan lo tawm ve mai zawk a ni tih pawh kan hnial
thei lo ang. Amaherawhchu, a hma lama kan sawi tak ang khan mahni sakhua pawh
hre tawh lo khawpa hnam bote kan lo nih tawh hlawm avangin kan hnam sakhua chu
eng chiah nge a nih hrilhfiah fe a ngaih dawn tak avang hian a lungchhiatthlak
angreng hle a ni. Eng pawh nise, kan sakhua
chu kan
nihna(identity) a nih tlat si avangin Mizo hnahthlak tawh phawt chuan ngaihthah
theih a ni lo ang.
Awle, tunah chuan kan
sakhua(Mizo sakhua) chu a theih ang anga sawi fiah kan
tum tawh dawn avangin,”Keini Mizote hi Adama thlah kan ni ve lo” tih atangin lo tan ila a tha
ang e. A chhan chu khawvel kalphung hrim hrimah inthlah chhawng reng reng chu
inchhunna chhete tal a awm ngei ngei thin a.Entirnan, English leh Negro-te chu
thlahtu thuhmuna ngaih theih chi zawng an ni ngang lo a ni. Chutiang zelin
khawvelah hian hnam chi hrang tam tak kan awm a ni tih kan hria a. Chutichuan,
keini Mizote pawh kan lo chhuahna chin chiah hriat chian theih ni rih lo mah
se, Chung Khuanu’n a duh taka a siam, hnam hlawm khata tha taka a duan leh ze
tha tak neia a lo serh hran liau liau kan ni tih zo hnahthlak zawng zawngte
hian i hre chiang mawlh teh ang u. Tin, Chung Khuanu chuan kan pi leh pu te kha
a remruat ang zela lo kaihruain, kham rang chhengchhe tak tak leh sa kawlh te
tawn tlang zelin, tuna kan ram, tuma la luah
ngai loh, ram thianghlim ‘Khuanu ramri kham sa’ ngei mai chu a lo hlan
ta a. Tichuan kan pi pu te kha chuanin an ram luah chin chu an hre chiangin, an
hmangaih a, an humhalh tak zet a ni tih kan hria.
Tin, a hma lama kan
sawi tak ang khan siamtu Chung Khuanu chuan kan pi pu te hnenah lung phek hmangin emaw,
lehkha ziakin emaw thu lo thlung lo mah se an thinlung phekah nghet takin a lo
ziahsak avangin, a theory-in lo sawi tam vak lo mah se a tak (practical) in an
lo nun chhuahpui thin a. Entirnan, kan pasaltha Vana pa te, Taitesena te leh
midang dangte nun lo kaihruaitu kha kan pi pu te Pathian, Chung Khuanu ngei chu
a ni si a. Chuvangin,”Abrahama Pathian, Isaka Pathian’ tih ai chuan “Vana pa
Pathian, Taitesena Pathian” tiin kan hnam chuan kan Pathian, Chung Khuanu chu
au thin awm tak kan ni zawk e.
Tin,
kan pi pu te khan an Pathian thu chu a thuin an chhiar tam vak lo kan
tih tawh kha, an chhiar chhun tehnkhat ‘Sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tihte
leh serh leh sang thila an lo chhiar ve thin tehnkhat ‘Uire loh tur’ tih te,
‘ruk ruk loh tur’ tih te chu an zawm thain, chutiang tih chu thil thiang loa an
ngaih tlat avangin kawngka kalh pawh a ngai lo, an awm lo a ni tih an hriat nan
thingfak emaw kawngkharah an tung mai chauh a ni. A him tawk em em tho mai.
Chutichuan , keini Mizote pathian
chu ‘Chungkhuanu’ a ni a, tin, a thupekte chu enge kan
tih chuan ‘Zonunmawi’ kan
tih hian a huam kim hle a ni. Chuvangin , Chung Khuanu’n min lo duan dan anga kan hnam nun ze mawia inthuam a, kan
lo par chhuah a, kan ram leh hnam kan hmangaih bawk a liama kan tana Pathian thu a awm thei lo a ni.
Tichuan, Pathian thu i lo la vawn nu hram hram thin ‘Tlawmngaihna’te kha
foreign atanga i dawn emaw/te i lo ti ang e. I Pathian, Chung Khuanu ngeiin i
thinlung pheka a thuthlung a lo ziah sak che a ni e. chungte chu vawng nung zel
la, Adama thlah i nih ve loh avangin hremhmun kal chu hlau bawk suh la, i Zonun
mawi kha par chhuahtir chungin, a bik takin thalai i nih phei chuan, i lunglen
zawng takte a nih lem loh phei chuan ‘Ka sual rit tak phurh leh lei ninawm hi’
tihte emaw, ‘Kristian kal fimkhur rawh hlauhawm a hnai’ tih angrengte zawng sa
duh kher suh . ‘Bawihte …. Dawn lungrukah nghilh ni i awm dawn lo’ tiha tih tak
zeta zai i vawr a nih pawhin i Pathian pawhin a dem lo ang che.
I ram leh hnam hmangaih la, i hnam nun
ze mawi, i hnam sakhua humhalh rawh
Mahni hnam tih dan
aia hnam dang tih dan ngaisangtu hnam chu Hnam Boral a ni.
- M.K.
Gandhi
tren tren... :)
ReplyDeleteI ziak ngaihnawm thei khawp mai. A hring a hran a kawm che ka châk!
ReplyDeletePu Hniara Susan Kohhran tepawh min tihrechhuak..
ReplyDeleteMizo Sakhua tih tehtawl lo deuh hian hming dang a phuah theih em?
I thuziak hian school kan kal laia, Mizo text book a, 'Chanchintha Malsawmna' tih kan zir min ti hre chhuak uai uai mai. Ni e, Christianity chu kan 'indigenous' sakhua chu a ni lo chiang mai. Native Americans (Red Indians) an tih bawk te pawh khu a tirah chuan an hnam sakhua ring an ni a. Kristian an lo nih hnu khuan (a tam zawk chu tih luih na in), mak ve deuh chu an hnam ziarang milin an sakhuana an la kal pui thiam tlat. Keini ah erawh chuan, I sawi ang deuh hian, kan hnam zia rang nena kristianna hi thil inmil tak a lo nih lem loh avang leh khawthlang leh khawchhak culture ten a min chim nasat avang te in kristian ram inti ve ah chuan belhchian dawl lo tak kan lo ni ta a. A huho a ringtu tha, mahni a Pathian pawl leh a thu ringngam mang lo awm khawm kan ni ta fur mai. Amaherawhchu, Kristian te rin innghahna Pathian chu danglam ngai lo leh a siam mihringte a hmangaih em vanga an tana Kraws a inpe, thi a tho leh a ni a. Chumi zarah chuan, tling lo tak tak te, chhandam ngai reng (chhandam mek te) tan chuan 'Ka Pathian ni awm reng I ni si' tih loh theih a ni ta lo...!
ReplyDeleteKristiante leh keini ngei pawh kan innghahna Pathian chu danglam ngai lo zawng a ni khawp mai e. A hmasain i zawhna khi aw. Kan Duhlian tawnga 'Sakhua,' han tih hi a ril em a, 'Religious,' tih nen chuan a inkawk lo deuhin ka hria, chuvang chuan a thlakna mai tur a vang khawp mai. 'Sa' leh 'Khua' hi Pathian sawina tawngkam ve ve a ni a, keini lo thlak ve ngawt chi pawh a nih ka ring lo. Aw le, Isua kha mihring a ni tih hi kan chian em avangin keini chuan mahni mihringpui Pathiana han biak ngawt chu kan thei ve lo a ni. Tin, mihringte a hmangaih avanga Kros-a a rawn inpe khan keini tana hna a thawhna vak tur hi awmin kan hre lo bawk a ni. A chhan chu B.C.4004 vela lo piang Adama khan Pathian dan a bawhchhia niin Kristiante chuan in ngai a, chu chu lo dik ta pawh ni sela Adama pian hmaa mihring lo awm tawhte kha chu a thlahte an ni lo tawp ang tih a chiang a; chungho chuan Adama bawhchhiat man chu an phur ve kher turah kan ruat lo. Keini Zofate chu khawchhak fate kan ni a, lehkhabu hrang hrang atanga kan hmuh dan chuan Adama pian hmaa awm tawh mihring an lo tam khawp mai, khangho khan Isua tlanna kha an mamawh vein a rinawm loh a ni. Chuti ang chiah chu keini Zofate pawh hi kan ni. Bible hian Adama thlaha tel lote chu a chhui ve lo a, 'Hei hi Adama thlahte chuanna lehkhabu chu a ni,' tia an ziak miau avangin(Gen.5:1). 'Khawchhak fate,' ka han tih hi Bible ram atanga khawchhak lam ka sawina a ni e. Adama pian hma kum 100 liam taah khan China-ah buh(rice) an lo ching tawh a, chu mi hma leh hret kum 150 liam tawhah khan India -ah chuan thlai da,mdawi leh a hmanna ziak sa an lo nei tawh a; chu aia hma leh deuh kum 16000 kal taah khan Indonesia-ah mihring an lo cheng tawh a. Tin, Siberia ram vur hnuaiah chuan kum 1,200,000 lai kal taa mi nausen thla ruk mi, hlum bel chhunga him piala lo awm chu kum 1970 khan Russia mithiamte'n an hmu chhuak a nih chu. Khawthlang lamah thung chuan kum B.C.5000(Adama pian hma kum 10000 kal taah khan Africa ramah sabengtung hi an lo chhawr tawh a nih chu! Heng mihring upa tak takte hi Adama bawhchhiatna sualah chuan an tel ka ring lo. Chu bakah chuan mahni mihringpui Pathian biaka hanbiak ngawt chu kan thei ve lo a ni. Isua pawh khan, "Lalpa i Pathian chu chibai buk la, Ama rawng chauh bawl tawh," tih kha a dinpui tlat a. "Leiah hian tumah, 'Ka pa,' ti suh u, in pa chu pakhat chauh a ni, Vana mi khi," a ti tlat a ni. Gautama chuan Pathian pakhat chauh be tur leh milem be lo turin a zirtir a; a thih hnuah erawh chuan Ama(Gautama Budha) lem an be ta mai a. Chuti ang bawkin Isua pawhin milem be lo tura a zirtir kha, a thih hnu chuan ama lem te an siam/ziak chawp a, an be ta mai si a. Keini chuan Pathian engkim siamtu chauh biak kan duh a ni.
ReplyDelete