MIZOTE TAWRNA LEH RAM LEH HNAM HUMHALHNA

                                                                                                                                  V.L. Ngaihmawia       

                                                                                                                                    Thingsulthliah

       Zofate hi  hmasâng  aþang tawhin hnam huaisen kan lo ni thin tawh a, lal ropui tak tak, ‘Rêngpui’ kan tihte ang khàn min lo awpin, ram zau tak tak Mêl killi(Sq.miles) 40,000 emaw lai chungah ro an lo rêl tawh þhinin, an hnuaiah lal ténau(rêngté), Sailo lalte anga khaw hnih khat awptute an awm zél bawk a. A hnu lamah Sailo lalte ang chia lal ténau, khaw hnih khat lek lek chunga rorêltute an lo awm tàk thleng khân lalte leh an khua leh tuia pasalþha rualte chuan an ram leh hnam chhan an tina þhin hle a, chu’ng avãnga an tuarna tam tak sawi tur a awmin kan sawi sêng ãwm lo e.
    ‘Zoram,’ kan han tih mai hian túna India hmãrchhaka state pakhat lo ni ve ta mai, ‘Mizoram’ chhûng chauh hi kan sawi lo a, ram thlìng khat chhûnga chatlak lai awm loa Zofate inphaman zata an chìnna ram chin hi a kàwk a ni. Chuti ang bawkin a hnamah pawh Zo hnam chipêng hrang hrang ni a, a ram mi chéng 60% vèl Duhlian tawng hmang lo pawha a hre thei chin, ‘Zo’ inti thei chinte a huam a ni.

Chutichuan hmakhawsâng atá Zofate chuan an ram leh hnam an humhalhna avãngin an lalram chin rãwn tibuaia rãwn nêk chèptute lakah tha tãwp chhuahin þan an khawh a, an tuarna pawh a nasa ngiang mai. A zawng a zã chuan sawi sêng lo mah ila, ram leh hnam an humhalhna atâna an chèt dãn tlêm tal i han thái lang teh ang.
    Kan ram khawthlang lamah chuan kum 1777 Tauthla(April)-ah khân British sipai rual leh Bangali Raja sipai rual chuan khawthlang lama Mizo lal Sibuta ram rãwn nêkin an rawn rûn a, Sibuta pasalþha rualte chuan an lo dang a, an inbei ta a. Hetih lai hun hian British sawrkâr aiawh Governor General chu Lord Werrent Hasting-a niin Calcutta (Kolkota)-ah a þhu a; British sipai leh Chittagong Raja sipai þangrual chuan an ngam ta lo a, Mizo pasalþha huaisen Kaptaia leh a hote chuan Khawthlangtuipui kànin an ùm thla ta a. Tún thleng hian Mizoram thlang lawk Bangladesh ram chhûnga tuikhuah awm khu, ‘Kaptai Dam,’ tih a ni(Mizo chanchin- Col.V.Lunghnìma p.76-77). Chuti anga Zo hnam lalte leh pasaltha rualte’n an ram rãwn nêka rãwn chuh buaitute an lo beih lètna chu an ram leh hnam humhalhna avãng chauh a ni a, an hnam dam khawchhuahna atâna an hnathawh a ni.
    Lalsângluaia Pa chuan kum 1761-ah East India Company(British)-in East Pakistan(túna Bangladesh) hi an awp þan a, 1765-ah Zofate’n Chandraguna thlengin Zoramah an puang a. Mahse kum 1767-ah khân British lamin Chandraguna thlengin Chittagong ramri an rãwn kham ve thung si a. Saphoin an ziah dãn chuan, “In 1771 the Lushai have  notice Chittagong Boundary,” an ti niin a sawi.
    Tin, kum 1775-ah Kumpinu sai mantute leh Mizo pasalþhate rammû chu Chandraguna ngawpui hnuaiah an intibuai a, hei hi Kumpinu leh Mizo pasalþhate intawhna hmasa ber a ni a, Mizoram chhûnga mi sai an man avãnga chhiah an indil thúa intibuai an ni. He mi kuma sai an mana an intihbuaina avãng khân Kumpinu chuan kum 1777-ah Capt. Ellester-a ho tîrin Zoram rûn turin an lo thawk a ni(British leh Mizote Chanchin- S.K.Sanga p.6 & MARTAR-Rorêlliana p.1 & Zoram, Ka Hmangaih Che - H.Chawngpianga p.13). A hnu zéla Zo lalte leh British-ho inbeihnaah chuan Lalsuthlaa hi British kut tuar hmasa ber chu nia sawi a ni. Syhlet nìna kan inrina vêng tlattu Lalsukthla chu Capt.Blackwood-a’n rem thu sawipui tur anga tihderin Pâwltlàk thla(January) ni 6, 1840-ah khân a man a, Andaman thliarkârah dam chhûng tâng turin a thawn ta a nih chu.
    Zoram hmãr lam bialah chuan British duhãmna chuan India ram hausakna leh ro hlu tak takte neih zél beiseina leh ram ni tla sêng loa rorêltu nih zél tumna avãng chuan  India hmãrchhak kil, Assam phai kinah, tún hmâa Zofate  ram ni þhin Alexandrapur(túna Assam ni ta) te chu a ram neitu Zo lalte phalna pawh dîl loin thingpui chin nân an rãwn vàt var ta zél mai a. Chuti chauh pawh ni loin lui dungah te chuan thing leh mau te an tawlh ta þeuh þeuh mai a, Zo lalte ram chhûnga an duhna lai laiah khua te an din ta a ni.
    Chuti anga ngaihmawhawm tham taka an chèt tàk avang chuan kum 1826-ah khân Zo hnam pasalþhate chuan lui dunga an thing leh mau tawlh te chu  titãwp a, a rang thei ang bera kan ram chhuahsan turin an zu hrilh a ni. Nimahsela an thu sawi chu pawisa duh loin Kachobingalong hmunah te nasa takin an che zui ta zél a, chù chu ngaithei loin kan pasalþhate chuan kum 1844-ah  khân an zuk ùm darh a; kuli mi sawmhnih thatin mi paruk salah an man a ni.
    Chú thil thleng avãng chuan British chuan Capt.Blackwood-a leh a hote  chah chhuakin an vìnna hnuaiah an duhna lai lai an vàt zui zél tho a. Tichuan a ram neitu Zo lalte chu hmin theih beiseiin ârþialfin takin inremna siam an rawt a, British lam âiawhin Bawrhsàp Ware Edger-a leh Zo lal engemaw zàt chuan inremna saui an tan ta a ni. Zo lal þhenkhatte erawh chuan  British mite chèt zui zél dãn te an thlirin ngawih bopui mai chi niin an hre lo a,  Alexsandrapur khuaa thingpui huan  manager James Winchester chu an hna thawh chawlhsana kan ram atá háw turin an zu hrilh a, mahse a hãw duh loh avãngin kum 1871 Pâwlkùt thlã(January) ni 23-ah khân an kàp hlum ta a ni.
    Heta James Winchester kàp hlumtute hi lal Bengkhuaia(‘Lalsahulha,’ an tih bawk) û Sângvunga fapa Dokhùma, Chawngtleng lal leh a pasalþha 200-te an ni a, an kah hlum hnù hian a fanu Zolùti(Mary Winchester) hmeichhe naupang chumchiap chu an hãwnpui a, Zolùti chu Lalsahulha (‘Bengkhuaia’ an tih bawk) inah a awm a; a rual hian sal dang mipa naupang pakhat leh  hmeichhe naupang dang pahnih an hãwn tel bawk a ni. Mipa naupang hi Sailãm lal Bengkhuaia inah a awm a, a hnùah Zolùti pawh Bengkhuaia inah bawk a awm leh a ni.
    Tin, kan ram hmãrchhak lam Manipur bialah chuan  kum 1500 hnu lam deuhah khân Burmese-hote chuan Meitei ram an zu rûn a, chutih lai chuan túna ‘Manipur’ hi a la awm lo a. Meiteiho chu phaizâwl chinah lal hran neiin an awm a ni. Meiteiho chuan British-ho puihnaa zârah Burmese-ho chu an tuk tlâwm ta zàwk a. British âiawha Bawrhsap Capt. Prembertons-a chuan Zofate luah chin Zoram Mêl killi (Sq.m) 7000 aia zau chu hetih hun laia Meitei Rêng Gambir Singh-a hnenah a lo pe a. Tin, Meiteiho chuan Kumpinu chakna hmachhuana ram zauh tumin Khampat khua, Mizote khawpui pawh chu Meitei lal chuan a ram angin an chhâl a, mahse Meitei ram a nih lohzia chu Kâwlho pawhin an hre chiang hlé a, Mizo lal ‘Kambàwia thih ruam,’tih a ni þhin. Chuti chung chuan British-ho chuan Mizote þhen darh an duh avãng ngawtin kum 1834, Pâwlkùt thla ni 9-ah khân Kâwlho hnenah a pe ta bawk si a, chuti ang chu a nih avãng chuan he lai biala Zo lalte chu an thin a rim hlé a.
    He thil avãng hian Mizo lalte chuan Meiteiho chu an ram aþanga hnawhchhuah an tum a, indona nasa tak a chhuak a ni. He inbeihnaa lal þangrualte chu Zo lal te, Sukte lal te leh Sailo lal te an ni. Zo lal Kamhauva te, Sizang lal Khanþhuama te leh Sailo lal Lallula te an lungãwi loh avãng chuan buaina a lo thleng a ni(Chandramani op. cit-19). Capt.Gordon-a hian Zoram chu þhen sawm a nih loh chuan hneh theih a inring lo a, kum 1834-a Capt.Prembertons-a thil lo tih dik loh chu chhunzawmin hmãrchhak bial chu Meitei leh Burma hnenah a pe ta a, Zofate chu hmun tinah an darh zual ta sauh a ni.
    Ram lailî lamah pawh British nìna indona a nasa hlé a, British nìna an ram leh hnam an humhalh duh vãnga an indonaah hian lal huaisen tak tak, Sailo lalnu Ropuiliani te, lal Dokulha te, Zahau lal Nikuala te, Sailo lal Lianphunga te, lal Kalkhama te leh lal huaisen dang dangte’n tuarin an ram leh an hnam chhan nân an nunna hlãnin thih thlengin an tâng a; Sailo lal Thanghulha te, Fânãi lal Zakàpa te leh lal dang dangte pawh tãninah an khung a, mahse an chhuah leh hlauh a ni.
    Kan lal huaisente leh kan pasalþha huaisente tak kha âw! Zoram chhanna atâna þan an khawh dãn te kha an va ngaihsãnawmin an ngaih a va na þhin èm ve le! British nìna inrem duh loa Lalburha khua Sesawnga Lalsavunga thlahteho nìn ni 29 Ramtuk thlã, 1892-a Vai sipai an lo kah þum te khân sipai ngah zawk leh râlthuam nei þha zawk chu an ngam ta lo kha a ni a. Bawrhsap chuan Lalburha hnenah, “Engah nge British hi in kah? Kan chak ber asin!” tiin a chhuahchhãl a. Lalburha chuan, “Kan kàp ang che u chu, kan indo aláwm,” a ti mai a. Bawrhsàp chuan, “Tuma’n British an ngam hlei ném,” a han ti leh a. Lalburha chuan, “Kan ngam loh vãng che uin min awp réng aláwm, ngam che u ni ila, London thlengin ka ùm thla tur che u a nia,” a ti ve ta zél mai a. Lalburha chhãnna chu Bawrhsàp chuan dik a ti hle mai a, ngaih pawh a ngaihsãn phah hlé niin an sawi a ni.
    Tin, pasalþha huaisen Khuangchera leh Ngûrbawnga pawhin ni 27 Thiþin thla(September), kum 1890-ah khân British lakah Zoram leh hnam tân an nunna an hlãn ta. Pasalþha ropui Hnawncheuva te, Hrânghleia te pawh tãnina khung an ni a, mahse an rãwn chhuah leh hrám a ni. Zofate’n an ram leh hnam chhanna avãnga hnam dangte laka an tuarna hi sawi vek sìn a ni lo ang. British-ho lahin Zofate chu an khuate hãlsakin nunau pawh dim chuang loin an that hmiah hmiah a, kuli an phùt þeuh þeuh a, chhiah an khawn a, âr te, kìl te leh a dang dang an phùt þhin a ni. A chângin lei te laihtîrin thawk chak lo deuha an hriat chuan an hlap zawt zawt þhin bawk. Pu B.Lalthangliana chuan kum 1857-ah khân, ‘Sepoy Mutiny(Sipai helna),’ an tih mai, India leh British indo hmasak ber niin kum 1947 thlengin kum 90 chhûng an indo a;  Lalsukthlaa leh British indo 1844 aþanga chhùt chuan kum 1940 thleng kum 102 chhûng British leh Zofate chu an indo niin a sawi a, Pu Rorêlliana  chuan British leh Mizote chu kum 113 chhûng an indo niin ziak a(Martar-Rorêlliana p.4). Pu H.Chawngpianga chuan British leh Mizote chu kum 134 chhûng indoin a ziak ve thung(Zoram Ka Hmangaih Che-H.Chawngpianga p.13). Col.V.Lunghnìma ve thung chuan Zofate chu British nìn hian kum 1777 aþanga 1919 thleng, kum 142 chhûng an indo niin a sawi(Mizo Chanchin - Col.V.Lunghnìma p.150.
    He mi hnù hian kum 1948, Thlazîng(August) thla ni 15-ah chuan British laka India zalenna thu puan a lo ni ta a; hé mi hnù hian kan Zoramah chuan political party te lo ding vìin Mizo Union chuan Zofate zalenna beiseiin a han bei ve a, mahse an hlawhtling ta lém lo a. Chutah Mizo National Front(MNF) chu Pu Laldênga(F) hoin Zofate zalenna sualin silai nìn meuh an rammu ve leh a; anni pawh an la hlawhtling ta rih lo a. Amaherawhchu zalenna an sualnaah hian hlawhtling lo mah sela, Zoram leh hnam humhalhna tura thawk an nih avãngin leh, ram leh hnam tâna thawktute leh an nunna hial hlãntu mi chhuanawm tak takte avãngin khawvelin Zoram leh Zofate min hmêlhriat ve ta. Kha’ng ram leh hnam chhantu mi huaisen leh duhawm tak takte, an hming sawi sìn loh kâra a lár zualte pahnih tal chu han tilang hrám ila. Kan pasalþha Capt. Lalhleia te, Capt. Thangrehlova te kha an va han ropui èm! An hming chu Zofate thinlungah a dãi ngái tawh lo ang. Hetih lai hun hi Zoram buai an sawi fo kha a ni.
    Zoram buai a ràpthlàkzia leh tawrh a hrehawmzia chu túna kum 60 pawh la tling meuh lote hi chuan an hre mang loin a rinawm a; kan khawpui ber Aizawl phei chu indo thlawhnain a rãwn bei hial a ni a, hnam dang pawh India laka hel an lo awm fo a, Nagaland te, Punjab te, Manipur te leh State dang dangah hel an awm þhin; chu’nghote beih nân chuan India hian indo thlawhna a hmang ngai lo a, Zoramah helna a lo chhuah khân engvãngin nge indo thlawhna a rawih le? Dãn hre lo leh máwl lutukah min ruat a, min hmusit a ang hlé mai; khatih lai khân dãn chu kan hre lo réng bawk. Khatih hun laia Opposition MP pakhat (G.G.Swell a ni ta ãwm e) phei chuan Parliament rorìlnaah mahni khua leh tuite beih nâna thlawhna hman kha a dik lozia a au chhuahpui hial a nih kha.
    Kha ram buai kha mipuiin an tuar nasa èm èm a, tar che sawn thei tawh lo leh nunau pawh an dim chuang lo. MNF nia rinhlelh hlek chu sawi loh, hmun tam takah chuan mipa puitling tawh phawt chuan man leh vuak an tuar a, vuak hlum hial te pawh an awm a. Hmeichhia pawh tleiráwl tir aþanga nu fa nei tawh thlengin an pâwngsual a, hnam dang fa neite pawh an awm nual a ni. Inkahna khua leh a bul hnaia awm khuaa mipa an khalh khàwm a, an vaw zawt zawt a. Vai sipai leh Mizo sipai an thikthú a chhiain an hlauhawm ve ve si a.
    Sipaiin khua an hãlsak a, curfew an puan hnan a; mipa puitling chin chu kuli atan an chhawr a, an kal chak loh deuh leh an vua a. Lo an neih hman loh avãngin an þâm a, Helipad tur an laihtîr a, an ei duh loh hnu atta khawro te an ei atân an hlawhtîr mai mai a. Mipui ei tur buhfai thlawhnain a rãwn thlàk ve lah chu sen chîl chial, sehrep tamna(sailungvâr náwi ni ãwm tak) leh uih deuh te niin an ngeih lo a, ramah bahra laih tur an zawng a, an hlawhtlin âiin an hlawhchham châng a tam zàwk a, an ei chhiat lutuk avãngin an ngeih lo a, an thi zawih zawih a. Ei tur neih loh vãngin hmeichhe þhenkhat Vai hnena lo inhralh tàwk pawh an awm bawk. Mi tam takin an loah buh thar rang chi an chin phah a, chù lah chu mi tam berin kham chu sawi loh, thla thum ei pawh an thar si lo. 
    Zoram buai hmâ chuan chhûng tinah mahni kham khawp buh thar lo chu an tam ngái lo a, in tinin kum tina buh thar kan ei a, thlãi tharlâm nìn kan ei kum tin a, tap leh sumhmun bang inkârah buh zêm kan hûng lurh þhin kha a ni ngái a, vâibuh réng réng kan ngâi chuang ngái lo a, ram dang kan awt bik èm èm ngái hek lo. Hriak lam ni se, tún lai hair oil hi kan ngâi chuang lo a, khum hnuaiah vawk hriak bêl chhûngah an dah lî lung mai si. 
    Nimahsela kan ram a han buai a, nu leh pa tam takin þãm harsatna avãngin an fate an sûn a, he ram buai lai þãm manganthlàk tak Zoram mipuiin an tawrhna kha a ràpthlàk hle a, nu leh pa tam takin an fate ei tur ngìna þap chu pèk tur nei si loa an mittui tla zawih zawih mai te kha an khawngaihthlàkin an va lainatawm tehlul èm! He ram buai lai hla lungchhiatthlàk tak mai hian a nihphung chu chiang takin min hrilh thei ãwm e.
    “Tún lai kan Zoram dung leh vángah,
    Chhûng tin þãm leh saruaknain min bãwm;
    Chûn leh zua lungphángin mi þha an bìl,
    Aw, kan ngâi e, ei tur min petu ngûr nunnêm”
Châng khat dang lehah-
    “Kan suk riang te, âw a hawihãi e,
    Kan chung raphàk pherpui a riang lua e;
    Kan rûn lumtu zêmpui a fam zo ta,
    Engtikah tak ngûn ang rãwn inkual leh ang maw?”
a han ti thlàwt mai a nih hi.
    Kum 1972, Pâwlkùtthlã ni 21 aþangin Mizoram chu Union Territory-ah kan han awm ve a, kan intodelh si loh avãngin engkim tih theih mai chu Vai ram(State dang) aþangin kan la lùt a, Vaiho lungâwi loin Silchar kawng an han dan pin hlek tawh chuan kan þâm zui a ni deuh thãw nghàl zél mai bawk si a.
    Kan intodelh si loh avãngin Assam-in kan ram an rãwn nìk pawhin kan sawrkâr chuan a haw ngam tak tak bawk si lo niin a lang a. Pu Ch.Chhûnga, kan CM hmasa ber hun lai khân kan ram chhûng leilet neiho buh te chu Sai nìn an rãwn chil chhiat pawhin engtin mah kan ti ngam lo a; Brig.T.Sailo CM a nih lai te khân Vaiho sual thawh avãnga Mizo mipui thinur zu thawk thlã pawh kan intodelh loh vãng bawkin Vaiho chu kan sawrkâr chuan tãwng lo turin a khap leh a. Intodelh hi ram leh hnam humhalhna þha tak pakhat a lo ni tih chu a lang chiang ta hlé mai le.
    Mahse kan sawrkâr hrawn þhinte lah chuan Assam nìna kan inrina buai pawh hi U.T. kan nih aþanga kum 50  tlin dâwn þèpah pawh an la chin fel loh bàkah Assam sawrkâr hi an la hlau dur reng mai niin a lang si. Kan State intodelhna atân  ‘NLUP’ kan ti, MIP kan ti; tu khãwkhã mahin intodelh nân leh din chhuah nân an hmang tak tak thei bawk si lo. “Chu mi kha mi chu chin a þha,” an ti a; sawhthîng te, hmarcha te leh a dang dang kan chîng a, a hralhna an ngaihtuah leh si lo a. Kan sawrkâr hnârkãitu politician-te dik loh vãng hi a bulpui chu a ni lo thei lo. Kan tichhe þeuh þeuh a, kan thawkrim thlãwn a, kuthnathawktute thà a nâ a, thawh tur hre loin zû te an zawrh phah a, kan lo mansak leh bawk si a. Thalai thawh tur hre loa awm ãwl vãngin zû an in a, ruihhlo an ngâi a, naupang té téin an thi an thi mai a nih hi. A va pawi èm!  
    Túnah lah hian kan sawrkâr laipui chèt dãn aþang hian kan Zoramah Hindu sakhua a lo len kan hlau làwk èm èm a, Hindu hi hnawksak viau tura kan ngaih lai hian, túna kan ram khawpui ber Aizawl sipai lãmmuala kum tina Mosolman kan tihho síng têl teh meuh an pathian biaa kún þhup þhup þhinte hi lu mètah leh in sãah kan chhawr reng  chhûng chuan mahni intodelh tumna leh ram leh hnam humhalhna lam kawng hi kan la zawh lo tihna a ni a, kan ram hi Vai ramah kan chantîr ang tih a hlauhawm khawp mai. Hmán deuh tawha Mizo hmeichhia pâwngsual þhinhote kha heng mite zînga mi hi an ni asin!
    Intodelhna lo chuan ram leh hnam humhalh a har a, thil siam lamah, entîr nân:- Puantah lamah te, thing leh maua siam lam te leh thiamhnâng lam te pawh, in sak lamah te pawh Vai lam tel loa intodelh a ngâi a; kan ramngâw kan tihchereu zél chuan in sakna tur leh in chhûng bungraw siamna tur thing leh mau leh hruihnâng hman tur kan nei dâwn bawk si lo. Ran vulh lamah lah kan la intodelh thei lo a, phai lam aþangin artui kan la lùt reng a, bàwng te leh a dang dang kan la lùt reng mai bawk si nìn.
     Kan tuikhuah neih tawh sà lah hi kan ram chan tur a tlêm lulai si a, Bairabi tuikhuah te, Tuirial khuah te leh a dang dangte aþang hian a chakna chu kan ram chan tur tam tàwk, a zàtve tala insem turin kan sawrkârte hian India laipui hnenah an sawi thei lo em ni âw! Túnah Tuivai te, Chhimtuipui te khuah an sawi mêk bawk si a, hèngte hi khuap vak vak lo hian a awm tawh sà chakna hi insemzài dan ngaihtuah a þha hlé lo maw? Luitui khuah vak vak hi ramsà leh nungchate chìnna kan tihchèpsak bàkah keini mihringte chìnna ngei pawh kan intihchèpsak zél a, kan sawi sêng chuang lo ang e.
    A tãwp berah chuan hnam inpumkhatna leh tan rualna hi ram leh hnam humhalhna þha tak a ni a, inpumkhat tur chuan inkalpawhna þha neih a þúl a, þawng thúah chuan Zofate hian Duhlian þawng hmang vek lo mah ila, zãa sawmruk aia tamin kan hre vek hi a lãwmawm hle a, kan vãnnei a ni. Hei hian thlahtu thuhmun leh unau kan nihzia a lantîr hlé. ‘Mizo þawng,’ tih hi ‘Duhlian þawng,’ tia thlàk leh a þha. Lai þawngin min bia a, “Mizo þawngin sawi rawh,” ka tih fo chuan a dik lo; Lai þawng te, Hmãr þawng te, Râlte þawng te leh Mizo chipêng þawng dang dangte hi Mizo þawng vek asin! Chuvãngin, “Mizo þawngin sawi rawh,” tih ai chuan, “Duhlian þawngin sawi rawh,” tih a þha. ‘Mizo þawng,’ tih sek mai hi min tipumkhat lotu a ni thei a nia.